In 2008 publiceerde Jan Paul Schutten Kinderen van Nederland, een geschiedenisboek voor kinderen. Het hoofdstuk over de achttiende eeuw had als titel ‘Otto’. Schutten gebruikte daarvoor een boek dat Arianne Baggerman en ik in 2005 hadden gepubliceerd bij uitgeverij Wereldbibliotheek, Kind van de toekomst. De wondere wereld van Otto van Eck (1790-1798). Schutten gaf een samenvatting van ons boek met een aantal geparafraseerde passages. Dit deed hij zonder te vermelden dat hij dat alles uit ons boek had overgenomen. Het was een inbraak bij vol daglicht, want Kind van de toekomst had veel aandacht gekregen en was onder meer in 2006 bekroond met de Dr. Wijnaendts Franckenprijs van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Wij en onze uitgever wilden er desondanks niet te zwaar aan tillen, het was immers een kinderboek. We ondernamen daarom geen actie. Achteraf bezien is dat jammer, want Schutten blijkt een recidivist te zijn. En nu gaat het om een grotemensenboek.

In januari 2022 publiceerde Jan Paul Schutten bij uitgeverij AtlasContact Schaduwleven: het dagboek van Constantijn Huygens jr. Dat boek heeft opvallende overeenkomsten met mijn in 2013 verschenen boek Constantijn Huygens jr en de uitvinding van het moderne dagboek. In 2015 volgde een nieuwe editie, die onlangs werd herdrukt. Bovendien stelde ik in 2016 een bloemlezing samen uit Huygens’ dagboek, die ik in Engelse vertaling uitgaf. Via Zoom zag ik de presentatie van Schaduwleven, die op 10 februari plaatsvond in het Amsterdamse academisch-cultureel centrum Spui21. Een redacteur van uitgeverij AtlasContact noemde in zijn inleiding Schuttens boek een ‘monument’. Schutten had er ruim acht jaar aan gewerkt, vertelde hij. Als we even terugrekenen was Schutten dus aan zijn monument begonnen kort nadat mijn boek over Huygens was verschenen. Schutten kende zeker ook mijn bloemlezing uit Huygens’ dagboek, want dat boek kon rechtstreeks bij mij worden besteld en dat heeft hij toen gedaan. Omdat hij indertijd een paar straten van mij vandaan woonde, heb ik het boek persoonlijk bij hem in de bus gedaan. Ik vermoed nu dat Schutten na lezing van mijn boeken het idee kreeg om ook zo’n boek te schrijven. Er is een verschil: ik heb citaten uit het dagboek geïncorporeerd in een lopende tekst, Schutten wisselt citaten af met stukjes eigen tekst. De onderwerpen die aan de orde komen zijn dezelfde, daarvoor hoeft men slechts een blik te werpen op de hoofdstuktitels van Schuttens boek. Zijn hoofdstukken ‘De Glorieuze Overtocht’, ‘Hofleven’ en ‘Tien in de problemen’ zijn bij mij de hoofdstukken ‘De Glorious Revolution’, ‘Het hof als microkosmos’ en ‘De laatste generatie’.

Grens tussen plagiaat en bedrog

Nadat hem door zijn uitgever lof was toegezwaaid kreeg Jan Paul Schutten zelf het woord. Hij begon zo: ‘Stel dat je een dagboek vindt, hier op het Spui, een geheim dagboek van zo maar iemand, dat zou toch wel interessant zijn’. Maar dan blijkt, vervolgt hij, dat het dagboek dat híj vond nog veel interessanter is. Daarom durft hij over zijn eigen werk te zeggen: ‘dit boek is ontzettend belangrijk’. Hij legt vervolgens uit dat hij alleen de jaren 1688-1696 in het dagboek heeft bekeken, ‘anders was het niet te doen, die dagboeken zijn zó’n stapel, het zou gewoon teveel zijn’. Schutten wekt in zijn presentatie de indruk dat hij met het originele manuscript heeft gewerkt. Hij vertelt niet dat sinds enkele jaren een volledige transcriptie van het dagboek in de onvolprezen Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren staat. Deze website vermeldt hij wel in zijn boek, maar niet dat die hele tekst als Word-bestand kan worden gekopieerd en opgeslagen. Daarna is het vrij simpel om, zoals Schutten deed, de teksten te ‘hertalen’ in modern Nederlands. Deze digitale versie van Huygens’ dagboek was nog niet beschikbaar toen ik mijn boek schreef.

De dagboekteksten zijn door Schutten voorzien van uitleg. Hij vertelt tijdens de presentatie dat het schrijven een ‘enorm monnikenwerk’ was. Een monnikenwerk? Met een kant-en-klaar aangeleverd Word-bestand is het slechts een kwestie van knippen en plakken. En zijn toelichting? Op Huygens’ dagboek verscheen in 1915 een register, dat wel vermeld wordt, maar niet dat het met 811 bladzijden uitzonderlijk ongekend grondig en volledig is. Alle genoemde personen in het dagboek zijn erin geïdentificeerd en er was vele jaren aan gewerkt door de samensteller. Diverse passages in Schaduwleven hebben overeenkomsten met mijn boek. Schutten gaf in zijn presentatie in Spui21 enkele voorbeelden: over juffrouw Tondi, broer Christiaan Huygens, de diplomaat Coenraad van Beuningen, de roddels over diens vrouw Jacoba Bartolotti en Huygens’ zoon Tien. Al die verhalen staan in mijn boek. In mijn bloemlezing zijn de passages over hen eveneens terug te vinden. De identificatie van een schilderij in bezit van Huygens als een Anthony van Dyck kan Schutten alleen uit mijn boek hebben overgenomen. Hij verwijst echter alleen naar het ‘Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis’ – bedoeld is het RKD. Zo wekt hij de indruk van eigen onderzoek. Huygens spreekt in zijn dagboek alleen van ‘mijn Saturnus’ en noemt de naam van Van Dyck niet. Ik ontdekte wie de schilder was, onderzocht de provenance en vond het schilderij terug in een Parijs museum. Hier wordt door Schutten de grens tussen plagiaat en bedrog overschreden.

Schutten besluit zijn lezing met de woorden: ‘Ik hoop dat ik Huygens zo een beetje uit de schaduw heb kunnen halen’. Hij lijkt hiermee te refereren aan de titel van een boek waarin ik in 1995 publiceerde: Uit de schaduw in ’t grote licht. Dat boek gaat over de wijze waarop in egodocumenten over kinderen wordt gesproken. Een hoofdstuk baseerde ik op het dagboekje dat vader Constantijn Huygens senior, de bekende dichter, bijhield over de opvoeding van zijn zoon Constantijn junior, de latere dagboekschrijver. Huygens senior besloot dit dagboekje in 1646 met de conclusie dat de opvoeding van zijn oudste zoon voltooid was: hij had hem ‘uit de schaduw in ’t grote licht’ gebracht. Dat vond ik zo’n mooie uitspraak dat ik die als titel voor mijn boek koos. Schutten noemt mijn boek Uit de schaduw niet, hoewel het ook een hoofdstuk bevat over het dagboek van Huygens junior, namelijk over de mislukte opvoeding van zijn zoon Tien. Schutten heeft zijn boek niet voorzien van voetnoten of een lijst van gebruikte bronnen en literatuur. Hij geeft alleen achterin zijn boek een korte verantwoording, waarin de titel van mijn boek over het dagboek van Huygens wordt genoemd met de toevoeging dat het ‘van onschatbare waarde’ was. Maar is die éne vermelding op pagina 745 voldoende? Ik vind van niet.

Schaamte

Jan Paul Schutten zei bij de presentatie dat hij een ‘belangrijk boek’ heeft geschreven. Dat klopt, maar dan vooral om de discussie over onethisch hergebruik, zoals plagiaat thans wordt genoemd, aan te zwengelen. De nieuwe term heeft voordelen, want plagiaat wordt geassocieerd met het letterlijk overnemen van andermans werk. Onethisch hergebruik is een bredere term en omvat ook het stelen van ideeën en onderzoeksresultaten, parafraseren zonder bronvermelding en onvoldoende verwijzen naar eerdere auteurs.

Het toeval wil dat plagiaat het onderwerp is van een boek dat ik in 2019 publiceerde. De case study in dit boek betrof publicaties van de journalist en historicus Ad van Liempt. Ik kon objectief concluderen dat veel van zijn boeken gebaseerd zijn op het werk van anderen, naar wie hij niet of onvoldoende verwijst. Ik heb met een aantal van de gedupeerde auteurs gesproken. De impact van plagiaat op de slachtoffers blijkt groot zijn en zelfs tot psychische schade en burn-out te kunnen leiden. Sommige slachtoffers wilden daarom niet met name genoemd worden in mijn boek.

Mijn interesse geldt het fenomeen onethisch hergebruik in het algemeen: hoe komt iemand hiertoe, hoe gaat een plagiator te werk, is er sprake van een machtsverhouding tussen plagiator en geplagieerde, hoe reageren de media en hoe vaak komt recidive voor. Ik heb nu zelf ervaren hoe een dergelijke beroving voelt. Slachtoffers van plagiaat doen er vaak het zwijgen toe. Daarvoor zijn verschillende redenen. Men zwijgt vaak uit angst voor de plagiator, zeker als dat een bekende schrijver of wetenschapper is. Gezwegen wordt er meestal ook als sprake is van een machtsverhouding tussen plagiator en geplagieerde, bijvoorbeeld tussen hoogleraren en hun studenten en promovendi. Als zij protesteren, kunnen ze op heftige reacties rekenen, waarbij het risico groot is dat zij het onderspit te delven. Andere slachtoffers zwijgen omdat ze willen voorkomen dat ze als zuurpruimen worden weggezet. Schaamte kan een rol spelen, zoals bij de slachtoffers van internetoplichting en #MeToo-zaken.

Boekhandelaren

De reacties op een beschuldiging van plagiaat zijn een onderzoek op zich waard. Ze variëren van zwijgen, bagatelliseren en ontkennen tot ‘blaming the victim’. En ze worden vaak verdedigd door hun omgeving, zoals socioloog J.A.A. van Doorn constateerde: over de manier waarop plagiatoren zich verdedigen: ‘Een plagiator is een dief die er in veel gevallen op mag rekenen dat de omstanders het voor hem opnemen en zelfs zo ver gaan dat ze de aanklager verwijten gaan maken. […] De kracht van de plagiator zit […] in de morele bijstand van vrienden en collega’s. […] De media, die toch zouden moeten fungeren als symbolen van openheid en integriteit, blijken bij het constateren van flagrant bedrog in eigen kring de luiken te sluiten en de waarheid te ontkennen.’ Van Doorns analyse uit 1993 is nog altijd actueel.

Toen ik een eerste versie van dit artikel aan een aantal vakgenoten liet lezen, kreeg ik veel instemmende reacties. Enkele collega’s schreven me dat zij ook slachtoffer van plagiaat waren geweest, soms met toevoegingen als ‘ik ben er nog steeds kwaad over’ of ‘ach, je leert de medemens zo goed kennen’. De Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen hield in 2011 een congres over plagiaat als ‘de meest voorkomende en ook de snelst groeiende vorm van wetenschappelijk wangedrag’. Er is een klimaat ontstaan waarin plagiaat welig tiert. Maar dat kan veranderen. Naar aanleiding van mijn boek over plagiaat uit 2019 heeft het Koninklijk Nederlands Historisch Genootschap (on)ethisch hergebruik hoog op de agenda gezet, onder meer met panels tijdens de historici-dagen in augustus. Er verschijnt een discussiedossier over onethisch hergebruik in BMGN-Low Countries Historical Review, het tijdschrift van deze vakvereniging van historici. Bovendien doet het KNHG op dit moment een onderzoek naar onethisch hergebruik in dit vakgebied. De initiatieven van het KNHG stemmen optimistisch. In andere kringen is de aandacht echter nog altijd klein. In de media wordt plagiaat, zeker die in eigen kring, als regel genegeerd. Hier ligt een taak voor de Nederlandse Vereniging van Journalisten. Bij uitgevers kan het ethisch bewustzijn eveneens verhoogd worden. Tenslotte is er een rol weggelegd voor boekhandelaren. Producten kunnen tegenwoordig het certificaat fair trade krijgen. Sommige boeken zouden zij het etiket unfair trade moeten geven.

Literatuur.

Van Jan Paul Schutten, Kinderen van Nederland verscheen in 2018 de zesde druk bij uitgeverij Gottmer. Het hoofdstuk ‘Otto’ is gebaseerd op Arianne Baggerman en Rudolf Dekker, Kind van de toekomst. De wondere wereld van Otto van Eck (1790-1798) (Wereldbibliotheek 2005). Nieuwe uitgave: De wondere wereld van Otto van Eck. Een cultuurgeschiedenis van de Bataafse Revolutie (Bert Bakker 2009). In 1998 hadden Arianne Baggerman en Rudolf Dekker het dagboek van Otto van Eck gepubliceerd: Dagboek 1791-1797 in de reeks Egodocumenten van uitgeverij Verloren. Constantijn Huygens jr. en de uitvinding van het moderne dagboek verscheen in 2013 bij uitgeverij, in 2015 volgde een nieuwe uitgave, die in onlangs werd herdrukt. In 2013 publiceerde uitgeverij Brill een vertaling: Family, culture and society in the diary of Constantijn Huygens jr, secretary to Stadholder-King William of Orange. In 2016 publiceerde uitgeverij Panchaud een Engelse bloemlezing: The diary of Constantijn Huygens Jr, secretary to stadholder-king William of Orange, ed. Rudolf Dekker.Timo van Barneveld maakte met Rudolf Dekker een documentaire over het leven van Huygens jr op basis van zijn dagboek. De presentatie van Schaduwleven is te zien op de website van het Spui. Zie ook het interview op Tzum. De gedigitaliseerde 19^de-eeuwse uitgave van het dagboek van Huygens staat op de website DBNL. De verhalen over juffrouw Tondi, Christiaan Huygens, Coenraad van Beuningen, Jacoba Bartolotti en Tien Huygens staan in Constantijn Huygens jr. en de uitvinding van het moderne dagboek (resp. p. 151-152; p. 9 en passim; p. 163; p. 181-189) en in de bloemlezing (resp. p. 146, 168, 174, 191; p. 96 en passim; p. 12 en passim; p. 167, 198; p. 151, 191). Over de Saturnus van Van Dyck: Schutten, Schaduwleven, p. 301; Dekker, Family, culture and society, p. 86-87 en Constantijn Huygens jr, p. 116-117. Uit de schaduw in ’t grote licht. Kinderen in egodocumenten van de gouden eeuw tot de romantiek verscheen in 1995 bij uitgeverij Wereldbibliotheek, zie p. 9 over de titel van dit boek. Over plagiaat: Rudolf Dekker, Plagiaat en nivellering. Nieuwe trends in de geschiedschrijving over de Tweede Wereldoorlog (Panchaud 2019). Engelse uitgave: Plagiarism, fraud and whitewashing: the grey turn in the history of the German Occupation of the Netherlands, 1940-1945 (Panchaud 2020). Over dit boek: Floris Cohen, ‘A silent scandal in the Netherlands’ in Dutch Crossing. Journal of Low Countries Studies 45 (2021), p. 208-210 (Open Access). Over de verdediging van Ad van Liempt: interview door Coen Verbraak, NRC Handelsblad, 15 januari 2022, p. 22-23 en de reactie van Hugo Röling in dezelfde krant, 22 januari 2022. ‘De bedriegers en hun vriendjes’ van J.A.A. van Doorn verscheen in HP/De Tijd (23 mei 1993). Informatie over het KNAW congres in 2011 bij het Montesquieu Instituut. De VNSU organiseerde in 2021 een symposium over plagiaat. De lezingen werden digitaal gepubliceerd: Plagiaat in onderzoek en onderwijs, red. Jonathan Soeharno en Keimpe Algra.

Update: 28 februari 2022: Jan Paul Schutten ontkent alle aantijgingen. De redactie van Neerlandistiek is het met hem eens dat wij dit stuk eerst aan hem hadden moeten voorleggen.
Update: 8 juli 2022: Zie hier een factcheck van dit artikel door Bart Droog.