De Nederlandse bewerking (1515) van ‘Le livre du Chevalier de La Tour Landry pour l’enseignement de ses filles’ (1372)

Den spiegel der duecht ende der eerbaerheyt, vol schoone historien ende exempelen,
zoals gedrukt door Thomaes vander Noot
te Brussel in 1515

Kritische editie met facsimile van het unieke exemplaar:
Washington, Library of Congress, Rosenwald Collection 1131,
bezorgd door Willem Kuiper en Inge van Outryve.

Bij wijze van inleiding

Hoewel Le livre du Chevalier de La Tour Landry pour l’enseignement de ses filles met een ‘Natureingang’ opent die aan alle regels van de ars poetica voldoet, is er geen reden om te twijfelen aan de juistheid van de daarin gedane mededeling van de Bretonse edelman en ridder Geoffroy de La Tour Landry dat hij in de lente van het jaar 1371 het plan opvatte om zowel voor zijn zoons als voor zijn dochters een exempelboek te compileren dat hen de weg van de deugd zou (onder)wijzen. Van het boek voor zijn zoons is geen letter bewaard gebleven, maar dat voor zijn dochters raakte ook buiten de huiselijke kring bekend en drong door tot in de allerhoogste kringen. (Zie bijvoorbeeld KBR Brussel, ms. 9308, verlucht door Loyset Liédet.) ARLIMA vermeldt 21 bewaard gebleven 14e- en 15e-eeuwse handschriften, vaak in combinatie met Le miroir des dames mariées, c’est assavoir de la haute et merveilleuse vertu de pascience, obedience, vraye humilité et constance de Grisilidis, marquise de Saluces.
In het begin van de 16e eeuw werd het als Le chevalier de la tour et le guidon des guerres op de drukpers gelegd, voor het eerst in 1514 voor de Parijse boekhandelaar Guillaume Eustace. Een nogal onduidelijke titel. Misschien heeft Guillaume Eustace dat ook ingezien, want datzelfde jaar nog publiceerde hij hetzelfde boek onder de titel Instruction pour entretenir en vertu et honesteté les femmes tant mariees qu’à marier.
Hoewel het boek in beginsel voor privé gebruik bedoeld was, verwierf het al snel grote bekendheid, niet alleen in Frankrijk, maar ook in Engeland en in het Heilige Roomse Rijk, in welke landen het achtereenvolgens vertaald werd als The book of the Knight of La Tour Landry (tussen 1422-1461), The Book of the Knight in the Tower, gedrukt door William Caxton te Westminster in 1484 en door Marquart vom Stein als Der Ritter vom Turn, gedrukt door Michael Furter te Basel in 1493 en verlucht met houtsneden van Albrecht Dürer.
Een Middelnederlandse versie verscheen (pas) in 1515, vertaald en gedrukt door Thomaes vander Noot te Brussel. Verrassend genoeg is zijn vertaling / bewerking niet gebaseerd op het Franse origineel in handschrift of druk, maar op de Duitse bewerking daarvan, waaraan Vander Noot ook de titel van zijn boek ontleende: Spiegel der duecht ende der eerbaerheyt.

In de vakliteratuur wordt meer dan eens naar de Spiegel der duecht verwezen. Een (kritische) editie echter ontbreekt en daarmee de mogelijkheid te controleren hoe juist die verwijzingen zijn. Misschien ook dat ouders van nu willen weten met welke dringende adviezen een Franse aristocratische vader zijn dochters in het laatste kwart van de 14e eeuw op het rechte pad wenste en hoopte te houden. De komende maanden serveren wij u het 5-gangen-diner van Thomaes vander Noot in de vorm van éénhapscrackers. Dat wij daarmee vandaag beginnen is geen toeval. Op 1 maart begon het middeleeuwse nieuwe jaar. Daarom is bij ons in de Middeleeuwen september ook de zevende maand en december de tiende. De komende maanden kunt u om de dag één of meer exempelen (voorbeeldige verhalen) verwachten die de Chevalier uit diverse bronnen (Bijbel, Oudheid, Legenda aurea, Vitae patrum, contemporaine kronieken, verhalen uit de mond van zijn vader, eigen ervaring en het roddelcircuit) putte, verzamelde, aanpaste en van pedagogisch commentaar voorzag. Alle interessante afwijkingen ten opzichte van de door Thomaes vander Noot gebruikte Duitse brontekst, de druk van Michael Furter uit 1513, en het Franse origineel in de editie van Helen Eckrich van het Londense handschrift Add. 17447, vindt u in de voetnoten. En daar kunt u over een uur mee beginnen als de Proloog en Exempel [1] online gaan.