En weer gooide corona roet in het eten. Slechts een paar dagen voordat op 19 en 20 november 2021 de 35^eeditie van de HSN Conferentie zou plaatsvinden, moest het evenement toch nog worden afgeblazen. Frustrerend en teleurstellend voor organisatie, sprekers en deelnemers die zich verheugd hadden om hun kennis en kunde van het onderwijs Nederlands uit te dragen respectievelijk bij te spijkeren. Om alle voorbereidingen niet voor niets te laten zijn besloot de organisatie de 35^e editie in mei alsnog door te laten gaan. Daarom verzamelden zich op 20 en 21 mei jongstleden honderden belangstellenden op de campus van de Universiteit Antwerpen om plenaire lezingen en specifieke workshops bij te wonen over uiteenlopende onderwerpen als basisonderwijs, lerarenopleiding basisonderwijs, lerarenopleiding secundair/voortgezet onderwijs, hoger onderwijs, bso/mbo/vmbo, literatuuronderwijs, leesbevordering, taalstimulering in een meertalige context, digitale innovatie tijdens corona, taalbeschouwing, taalvaardigheid secundair onderwijs/voortgezet onderwijs, taal- en letterkunde en onderwijs Nederlands en neerlandistiek. 

Het aantrekkelijke van de HSN Conferentie is dat je als deelnemer uit het enorme aanbod aan presentaties een geheel op jouw interesses en behoeften afgestemd programma kunt samenstellen. De congresbundel waarin de sprekers uitvoerig uit de doeken doen waar hun verhaal over gaat, is een mooi hulpmiddel om daarbij de juiste keuzes te maken. Terzijde: alle congresbundels – vanaf 1987 – zijn dankzij de Taalunie digitaal beschikbaar. Samen geven die een prachtig overzicht van meer dan dertig jaar onderwijs Nederlands.

Taal en tools

Binnen de stroom literatuuronderwijs gaven Vanessa Joosen en Wouter Haverals van de Universiteit Antwerpen een presentatie over het onderzoeksproject Constructing Age For Young Readers (CAFYR). Met behulp van digitale tools onderzoeken de teamleden de constructie van leeftijd in een omvangrijk corpus jeugdboeken. Hoe beschrijven auteurs van jeugdboeken personages uit verschillende leeftijdscategorieën? Welke talige kenmerken worden daarbij benut? Hoe passen zij zich aan aan de doelgroep? Welke ideeën over leeftijd komen in jeugdboeken bovendrijven? 

Nadat in het eerste gedeelte van de presentatie enkele resultaten van dit onderzoek werden gepubliceerd, was er in het tweede gedeelte aandacht voor gebruiksvriendelijke en gratis online tools die leraren en leerlingen zelf kunnen inzetten om literatuur te analyseren. Maar die tools kunnen niet alleen toegepast worden op het werk van anderen, ze zijn ook dienstig om eigen teksten te analyseren. 

Voyant Tools

Een van de getoonde tools was Voyant Tools. Met dit programma is het mogelijk om digitale teksten te analyseren. Het werkt heel eenvoudig. In het openingsscherm upload je een URL of een tekstdocument en nadat je op de knop Reveal hebt gedrukt, krijg je binnen een mum van tijd een analyse van je tekst. 

Om te laten zien wat het resultaat daarvan is, heb ik de eerste alinea’s van deze bijdrage gekopieerd en in Voyant Tools geplakt. Dat leverde het volgende op: 

De woordwolk linksboven levert een fraaie representatie van de tekst. Omdat deze bijdrage onderdeel uitmaakt van Neerlandistiek voor de Klas is het prettig dat het woord onderwijs eruit springt. Dat blijkt ook uit de Summary linksonder: het komt zeven keer voor. Als deze tool wordt ingezet voor het analyseren van eigen teksten, dan zijn de Readability Index en de Average Words Per Sentence belangrijke factoren voor het verbeteren van de leesbaarheid van teksten. Met behulp van deze gegevens kunnen leerlingen, leraren en andere schrijvers hun teksten beter afstemmen op het beoogde publiek. Met meer variatie in zinslengte, minder moeilijke woorden of met synoniemen om (storende) woordherhaling te voorkomen.   

De tool bevat tal van functies om het woordgebruik van een tekst(corpus) visueel te presenteren. Zo laat TermsBerry bijvoorbeeld zien welke andere woorden zich in de nabijheid van hoogfrequente termen bevinden (collocaties). Het zou te ver voeren om hier alle mogelijkheden te bespreken; dat zijn er gewoonweg te veel. Mijn advies is dan ook om de tool zelf te testen door op verschillende knopjes te drukken. De helpfunctie die geactiveerd wordt door op het vraagteken rechtsboven in het betreffende blok te klikken, biedt zo nodig nadere uitleg. 

Mr, mrs en miss

Dat de tool niet alleen werkt op kleine teksten maar ook op grotere tekstcorpora wordt duidelijk als je een van de twee beschikbare corpora – Shakespeare’s Plays en Austen’s Novels – uploadt via de knop Open. Zo blijkt shall met 3594 voorkomens het meest gebruikte woord te zijn in de toneelstukken van Shakespeare, gevolgd door lord (3346), king (3309), sir (3031) en good (2883). Austen’s Novels levert een heel ander lijstje op: mr (3117), mrs (2531), said (2165), miss (1942) en think (1514).

Tekstbestanden uit de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren (DBNL) kunnen ook moeiteloos ingevoerd worden. Zo kun je heel snel een concordantie maken van een tekst of een kleurrijke woordvolk bij een inmiddels historische historische roman (zie bovenaan deze bijdrage). Kortom, Voyant Tools is een mooie en nuttige tool om leerlingen – maar vanzelfsprekend ook anderen – op een laagdrempelige manier kennis te laten maken met de mogelijkheden die digital humanities bieden.