Sinds begin december 2022 is een nieuwe versie van ChatGPT, ook wel Assistant genoemd, gratis beschikbaar voor internetgebruikers. Het is een van de recentste chatbots van het bedrijf OpenAI. Chatbots, ook wel ´kletsrobots´ genoemd, bestaan al enkele jaren. Een chatbot is software die het mogelijk maakt om te communiceren met een andere computer alsof het denkend menselijk wezen is dat hulp en informatie verstrekt. De eerste chatbots van enkele jaren geleden, zeg: van generatie 1.0, waren nogal beperkt in hun mogelijkheden. Daar was nauwelijks een normaal menselijk gesprek mee te voeren. Maar door de komst van o.a. de nieuwe versie van ChatGPT is dat drastisch verbeterd.

Middelbare scholieren en studenten zijn dolenthousiast over ChatGPT. Docenten en onderwijsexperts zijn wat terughoudender. Ze vrezen o.a. dat veel leerlingen en studenten voortaan hun schrijfopdrachten volledig of grotendeels door ChatGPT laten maken, wat het leerproces van hun pupillen ernstig kan verstoren. Is ChatGPT nu een zegen of een vloek voor het onderwijs?

Marc van Oostendorp vroeg mij een paar weken geleden of ik iets wilde schrijven voor neerlandistiek.nl over mogelijke gevolgen voor het schoolvak Nederlands van schrijf-chatbots als ChatGPT of Schrijven.AI. Dat wilde ik wel. Ik beperkte mij tot ChatGPT, waar ik tijdens enkele chatsessies vele uren mee chatte. (Maar Schrijven.AI is ook een prachtige schrijf-chatbot; die moet je beslist ook eens bekijken!) In de Bijlage worden die lange chatsessies van mij met ChatGPT uitvoerig weergegeven. Het leek mij namelijk heel nuttig om aan de lezer aan de hand van vele voorbeelden uit mijn chatsessies te laten zien hoe met de chatbot kan worden gewerkt.

In dit artikel zal ik mijn ervaringen met het werken met ChatGPT beschrijven, beginnend met de sterke punten van het programma. Daarna zal ik de zwakkere punten bespreken. Tot slot zal ik ingaan op de mogelijke betekenis en implicaties van ChatGPT voor het onderwijs, met extra aandacht voor het schoolvak Nederlands.

Sterke punten van chatbot ChatGPT

ChatGPT is een veelzijdige chatbot met zeker zeven krachtige, positieve eigenschappen. ChatGPT is, ten eerste, een uitstekende tekstschrijver, wat nuttig kan zijn bij vrijwel alle schoolvakken. Bijlagen B1 t/m B22 laten zien dat de chatbot goede teksten kan schrijven, zoals betogen over verschillende onderwerpen. Ook kan de chatbot teksten produceren die aan bepaalde richtlijnen moeten voldoen. Echter, om het maximale uit de chatbot te halen, is het belangrijk om deze te besturen met zorgvuldig geformuleerde vragen en opdrachten.

Rapportcijfer – eens een docent altijd een docent! – voor ChatGPT als tekstschrijver: 9.

Ten tweede is de chatbot is een goede ideeëngenerator en ideeënstructureerder. Zoals te zien is in bijlagen B1 t/m B13, is ChatGPT heel goed en onvermoeibaar in het aandragen, formuleren en structureren van ideeën, argumenten of redeneringen. Soms zullen er ideeën tussen zitten die minder aansprekend zijn. Maar in dat geval kan je gewoon om nieuwe ideeën vragen. ChatGPT kan ook zijn diensten bewijzen bij het oplossen van een ‘writer’s block’ of ‘schrijversblok’?

Rapportcijfer voor ChatGPT als ideeëngenerator en ideeënstructureerder: 9,5.

Verder kan ChatGPT een goede taalvaardige hulp zijn bij het opnieuw formuleren van tekst(fragmenten. Daar wordt in Bijlage C39 een voorbeeld van gegeven. Ik moet toegeven dat ik bij het schrijven van dit artikel af en toe moeite had om een alinea op een goede manier te formuleren. In dat geval was ChatGPT de perfecte hulp. Ik legde de chatbot de slecht lopende alinea voor en vroeg hem deze te herschrijven in duidelijker Nederlands. Bliksemsnel had hij een voorstel klaar waar ik dankbaar gebruik van kon maken. (Haha, misschien denk je nu dat ik dit bij meer alinea’s van dit artikel had moeten doen.) ChatGPT kan overigens ook prima samenvattingen maken van aangeleverde teksten of tekstfragmenten schrijven.

Rapportcijfer voor de herformuleerhulp van ChatGPT: 9,5.

In de vierde plaats schrijft ChatGPT heel goed Nederlands, met slechts weinig taal- en spelfouten. Hij kan ook worden ingezet als hulp bij het corrigeren van taal- en spelfouten in aangeleverde teksten of tekstfragmenten, hoewel hij daarbij zelf af en toe een foutje maakt. Zo herkent hij foute tautologieën slecht (zie bijvoorbeeld Bijlage C4) en heeft hij moeite met samenstellingen (zie Bijlagen C11 en C12, waarin hij niet opmerkt dat de twee woorden ‘aardbeien’ en ‘jam’ als één woord, één samenstelling ‘aardbeienjam’, moeten worden geschreven; zie ook Bijlage C14).

Rapportcijfer voor ChatGPT’s taal- en spelvaardigheid: 8.

Daarnaast kan ChatGPT ook aangeleverde titelbeschrijvingen omtoveren naar titelbeschrijvingen in APA-stijl, wat natuurlijk zeer nuttig kan zijn (zie Bijlagen B7, B14, B21, C14). Ik heb dit niet uitgebreid getest. Daarom geen rapportcijfer.

Een zesde sterke eigenschap van ChatGPT is dat hij eerdere informatie (jouw vragen en zijn antwoorden) kan onthouden of in zich opnemen. Soms geeft ChatGPT je een antwoord, maar ontvang je dat antwoord niet compleet door een storing. Dan kun je, zoals Bijlagen B2 en B3 laten zien, simpelweg de chatbot vragen zijn antwoord of een gedeelte daarvan nogmaals te sturen.

Rapportcijfer voor geheugen van ChatGPT: 9.

Het zevende, laatste, sterke punt van het geheugen van ChatGPT is dat het jou de mogelijkheid biedt om door te vragen op gegeven antwoorden en om de chatbot bij te sturen. Dankzij die doorvraag- en bijstuurmogelijkheden kun je de chatbot precies laten doen jij wilt. Maar dan moet je natuurlijk wel precies je wensen goed kunnen formuleren. Bijlage B2 laat zien dat informatie die de chatbot bij B1 heeft gegeven kan worden bijgewerkt via een bijsturende vervolgvraag.

Rapportcijfer voor doorvraag- en bijstuurmogelijkheden van ChatGPT: 9.

Zwakke punten van ChatGPT

ChatGPT heeft ook zwakke eigenschappen. Ik bespreek er hier zes. De eerste zwakte van ChatGPT is dat het programma soms onbetrouwbare informatie kan verstrekken. Dit betekent dat de informatie altijd kritisch moet bekijken en verifiëren, zoals ik tijdens mijn lange chatsessies met ChatGPT heb ondervonden. (Alle sessies worden weergegeven in de lange Bijlage.) Weliswaar klopte de geleverde informatie vaak wel, maar daar kun je helaas dus nooit helemaal zeker van zijn.

Ik wil graag drie opmerkingen maken over de kwaliteit van de informatie die ChatGPT verstrekt:

1. Soms is de informatie die ChatGPT verstrekt verouderd, achterhaald of onjuist. Dit komt omdat ChatGPT naar eigen zeggen zijn kennis baseert op miljoenen internetteksten die hij heeft verzameld en opgeslagen in een databank. De teksten die ChatGPT gebruikt stammen uit 2021 of eerder. Zelf noemt ChatGPT dat de ‘knowledge cutoff in 2021’. Dit betekent dus dat teksten uit 2022 of het nog prille 2023 zijn dus niet opgeslagen en verwerkt. Dat impliceert dus dat de informatie van ChatGPT niet super actueel is. Bovendien zijn de internetteksten die ChatGPT gebruikt niet op kwaliteit of betrouwbaarheid getest, terwijl er op internet erg veel uiterst onbetrouwbare teksten te vinden zijn. (Zie Bijlagen C27-C30, C38.)
2. ChatGPT biedt soms op overtuigende toon onzinnige of foute informatie aan (zie weer Bijlagen C27-C30.) Van zo’n welbespraakt iemand als ChatGPT verwacht je niet dat hij onzin uitkraamt. In Bijlagen C41 t/m C46 geeft de ChatGPT bij de eenvoudige rekenopdracht “Hoeveel is: 6 x (7 – 2)” de incorrecte uitkomst 24, terwijl hij in zijn uitleg van de som de juiste uitkomst 30 geeft. Dat kan natuurlijk nooit kloppen. Zelfs Sam Altman, de directeur/ceo van OpenAI, het bedrijf dat de ChatGPT-software ontwikkelt, waarschuwt in RTL-techplatform Bright (4 januari 2023) dat de informatie die ChatGPT biedt niet te vertrouwen is: “(Het is) een vergissing om voor iets belangrijks op ChatGPT te vertrouwen. (…) ChatGPT is ongelooflijk beperkt, maar in sommige dingen goed genoeg om een misleidende indruk van grootsheid te wekken.”
3. Soms is de informatie die ChatGPT aanbiedt niet consistent of consequent. Als je bijv. de chatbot dezelfde vraag twee keer stelt, kan het gebeuren dat de antwoorden inhoudelijk tegenstrijdig zijn en volkomen haaks op elkaar staan. Je krijgt nooit hetzelfde antwoord als je een vraag herhaalt. (Zie bijvoorbeeld Bijlagen C28 en C29.) Wetenschappelijk gezien is dat dubieus: het vergaren van ChatGPT-informatie is niet herhaalbaar en dus ook niet controleerbaar!

We moeten daarom de waarschuwingen op de ChatGPT-pagina uiterst serieus nemen: “Limitations: (1) May occasionally generate incorrect information (2) May occasionally produce harmful instructions or biased content (3) Limited knowledge of world and events after 2021”. Deze waarschuwing laat zien dat ChatGPT nog niet uitontwikkeld is.

Rapportcijfer voor de inhoudelijke betrouwbaarheid van de informatie die ChatGPT levert: 4.

Een tweede zwak punt van ChatGPT is dat het programma geen rechtstreekse toegang tot de inhoud van internetbronnen heeft. Zoals te zien is in Bijlagen B4 en B5, kan de chatbot wel klikbare adressen van internetsites aanbieden die hij in zijn databank heeft opgeslagen. Maar hij weet niet welke informatie achter die internetadressen verborgen is. Evenmin kan hij bruikbare citaten uit die internetsites aanbieden. Als je dus op zoek bent naar citaten uit die internetsites, moet je dus zelf, buiten de chatbot om, naar die sites toe moeten gaan. Dat is onhandig.

Rapportcijfer voor de toegang tot internetbronnen: 1.

Ten derde overschat de chatbot soms zijn eigen kennis en daardoor kan hij arrogant overkomen. Hij beweert bijvoorbeeld (zie Bijlage C41): “Ik ben een computerprogramma en maak geen fouten in berekeningen.” Maar toen ik hem vroeg: “Hoeveel is: 6 x (7 – 2)” gaf hij het foute antwoord 24. Ik vertelde hem dat het correcte antwoord 30 was. Daarop moest hij toegeven (zie Bijlage C45) dat hij toch niet zo onfeilbaar is en wel degelijk fouten in berekeningen kan maken. Een ander voorbeeld van zelfoverschatting geldt zijn kennis van talen en dialecten. In Bijlage C36 vroeg ik aan ChatGPT of hij voor mij een Nederlandse liedtekst van Benny Neijman over Maastricht kon vertalen naar het Maastrichts. Tot mijn verbazing produceerde de chatbot een vertaling die wel wat Maastrichtse of Limburgse trekjes vertoonde. Maar er stonden toch wel erg veel vertaalfouten, niet-Maastrichtse woorden, in. Toen ik vervolgens een betere vertaling naar hem zond, gaf hij niet toe dat er fouten in zijn vertaling stonden. Hij stelde stijfkoppig dat mijn veel betere vertaling ook een juiste manier van vertalen is. Volkomen ten onrechte bleef hij denken dat hij het Maastrichts goed beheerst.

Rapportcijfer voor zijn eigendunk / attitude / zelfoverschatting: 4.

Een vierde zwakte van ChatGPT is dat zijn lerend vermogen tegenvalt. Eerder stelde ik dat ChatGPT het Nederlands goed beheerst en spel- en taalfouten in aangeleverde tekst(fragmenten) kan corrigeren. Maar heel soms maakt ChatGPT toch zelf een spel- of taalfout. Als je hem daarop wijst en zegt hoe de fout moet worden verbeterd, geeft ChatGPT toe dat hij die fout heeft gemaakt. Soms biedt hij zelfs zijn excuses aan en beweert hij dat hij van die fout zal leren. Helaas valt tegen, want binnen enkele secondes kan hij precies dezelfde fout opnieuw maken. In Bijlage A7, bijvoorbeeld, zegt ChatGPT op een gegeven moment: “en kan dus talen spreken die ik ben getraind op”. Ik wijs hem erop dat hij had moeten schrijven “en kan dus talen spreken waarop ik ben getraind”. Hij bedankt me voor het corrigeren van zijn fout. Maar een vraag verder, bij Bijlage A8 zegt hij: “Ik kan daarom talen begrijpen en spreken die ik ben getraind op.” De chatbot heeft op zo’n moment wel wat weg van een puber die zijn excuses voor een bepaalde overtreding aanbiedt, zich omdraait en vervolgens weer precies dezelfde overtreding maakt. Je verwacht van zo’n welbespraakt computerprogramma niet dat het af en toe erg slecht of niet leert van zijn fouten.

Rapportcijfer voor zijn lerend vermogen: 5.

Een vijfde zwakte van ChatGPT is dat de grammaticale uitleg bij de vertaling of syntactische analyse van sommige zinnen of constructies vaak onduidelijk en soms zelfs incorrect is. Dat maakt hem tot een slechte talenleraar. ChatGPT beweert zelf (zie Bijlage A8) dat hij getraind is in het vertalen naar talen als het Engels, Frans, Duits, Spaans, Italiaans, Portugees, Russisch, Chinees, Japans, Koreaans en andere talen, waaronder Nederlands. Ik heb zijn vertaalvaardigheid getest door hem o.a. Nederlandse zinnen te laten vertalen naar het Engels, Frans, Duits, Latijn en Maastrichts (zie Bijlagen C15 t/m C36.) Mijn conclusie is dat de ChatGPT goede vertalingen levert, hoewel er soms wel wat foutjes in zitten. Een ernstig probleem is echter dat ChatGPT vaak niet goed kan uitleggen welke grammaticale regels van een taal gelden. Soms begint hij zelfs onzin uit te kramen of tegenstrijdigheden te verkondigen, als hem om uitleg wordt gevraagd. Het lijkt erop dat ChatGPT zichzelf door het bestuderen van veel internetteksten in een taal op een of andere, niet-traditionele, manier heeft geleerd om grammaticaal correcte zinnen in die taal te produceren. Maar hij hanteert bij het vertalen niet de regels zoals die in traditioneel taalonderwijs worden gebruikt. Als het alleen om vertalen gaat, maakt het niet uit welke regels ChatGPT daarbij hanteert, zolang de vertalingen maar correct zijn. De chatbot is echter minder geschikt om traditionele grammaticaregels van een bepaalde taal aan bijvoorbeeld middelbare scholieren uit te leggen. Hiervoor zijn (voorlopig?) nog steeds menselijke docenten worden uitgelegd.

Gemiddeld rapportcijfer voor de talenkennis en vertaalcapaciteit van ChatGPT: 5,75 (een 9,5 voor de vertalingen van de chatbot; een 2 voor de chatbot als traditionele talendocent).

Een voorbeeld van een paar vertalingen van ChatGPT als tussendoortje:

Toelichting bij bovenstaand plaatje. Halverwege december 2022 wilde ik een eerste indruk krijgen van de vertaalkracht van chatbot ChatGPT. Tijdens een chatsessie met ChatGPT heb ik hem toen het gedicht ‘Herinnering aan Holland’ van H. Marsman voorgelegd. De taal in dit gedicht is in onze hedendaagse oren en ogen enigszins verouderd. Wat zijn bijvoorbeeld olmen? Afijn, ik verzocht ChatGPT dit gedicht naar het Engels te vertalen. Vervolgens vroeg ik hem die Engelse versie naar het Oekraïens te vertalen, een mij onbekende taal. Tot slot liet ik hem die Oekraïense tekst weer naar het Nederlands terugvertalen. Zie hierboven de vertaalresultaten, samengebald weergegeven in één jpeg-plaatje. Het lijken me vrij goede vertalingen, gezien de grote tekstuele en inhoudelijke overeenkomsten tussen de originele versie (gedicht 1, links bovenaan, waarin o.a. sprake is van ‘boomgroepen’ en ‘olmen’) en de naar het Nederlands terugvertaalde versie (gedicht 4, rechts onderaan, waarin o.a. de ‘boomgroepen’ en ‘olmen’ zijn veranderd in resp. ‘bosgroepen’ en ‘esdoorns’).

Betekenis en implicaties van ChatGPT voor o.a. het schoolvak Nederlands

Hoe kan ChatGPT worden ingezet voor onderwijsdoeleinden, met name binnen het vak Nederlands? Er schieten me verschillende gedachtes te binnen.

ChatGPT is goed bruikbaar in het onderwijs, zeker ook bij het schoolvak Nederlands. Het onderwijs zal zeker kunnen profiteren van de eerder genoemde sterke kanten van ChatGPT. Hij kan helpen bij het schrijven van goede teksten, het genereren en structureren van ideeën en argumenten. Ook is hij een taalvaardige hulp die kan helpen bij het verbeteren van taal- en spelfouten en bij het (her)formuleren en samenvatten van teksten. Bovendien kan ChatGPT worden gebruikt om niet-schriftelijke activiteiten zoals debatten, discussies, spreekbeurten, presentaties voor te bereiden. Het zou zonde zijn om al deze mogelijkheden buiten het onderwijs te laten.

ChatGPT vormt momenteel geen vakinhoudelijke bedreiging voor docenten. Die blijven nog steeds nodig om fundamentele kennis van hun vakken over te dragen aan leerlingen. Dat kan ChatGPT nog niet. Zoals we eerder zagen, is de didactische kracht van ChatGPT momenteel nog te beperkt en is zijn vermogen om dingen helder uit te leggen vaak beneden alle peil. Hij is een zwakke docent.

Er zijn mensen die ChatGPT toch als een gevaar voor het onderwijszien. Het lijkt er immers op dat scholieren en studenten hun schrijfopdrachten (zoals betogen, profielwerkstukken, boekverslagen en samenvattingen) moeiteloos door ChatGPT kunnen laten maken. Zo meldde een zekere scholier Klaas (22 december 2022) stoer dat hij zijn beschouwing door ChatGPT had laten schrijven. De Kennisnet.nl-redactie (21 december 2022) noemt ChatGPT een mogelijke “gamechanger” voor het onderwijs. Volgens Holtrop (23 december 2022) werden leerlingen op een bepaalde school betrapt op het gebruik ChatGPT bij het maken van een schrijfopdracht. Het viel namelijk op dat er zo weinig taal- en spelfouten in de ingeleverde teksten stonden. Dit heeft alarmbellen doen rinkelen in de onderwijswereld.

Het doel van het schrijfonderwijs bij het schoolvak Nederlands is om leerlingen te leren hoe ze zelf goede teksten kunnen schrijven. Als hun schrijfvaardigheid wordt getoetst, moet natuurlijk niet de schrijfvaardigheid van het computerprogramma ChatGPT worden getoetst! Bij een schoolexamen (SE) in het vak Nederlands moeten havo- en vwo-leerlingen aan bepaalde eisen voldoen wat betreft hun schrijfvaardigheid. Laten we daar eens naar kijken. In het officiële examenprogramma lezen we daar o.a. over:

“De kandidaat kan ten behoeve van een gedocumenteerde uiteenzetting, beschouwing en betoog

1. relevante informatie verzamelen en verwerken;
2. deze informatie adequaat presenteren met het oog op doel, publiek, tekstsoort en conventies voor geschreven taal;”

Hoe kunnen we er nu voor zorgen dat de schrijfvaardigheid van leerlingen getoetst wordt in plaats van de schrijfvaardigheid van ChatGPT? Op mijn oude school, het Sophianum in Gulpen, hebben wij, de docenten Nederlands, dit op de volgende manier aangepakt:

1. Ongeveer een week voor het SE schrijfvaardigheid Nederlands laten we aan onze eindexamenleerlingen weten wat van hen bij dat SE wordt verwacht. Dat is meestal dat ze met de hand, zonder computer, een betoog moeten schrijven over een bepaalde stelling, en dat ze pas aan het begin van het examen horen of ze voor of tegen de stelling moeten zijn. Laten we zeggen dat de stelling is: “Nederland moet het gebruik van softdrugs legaliseren”. Vaak reageren de leerlingen heftig zodra ze de stelling horen. Dan vinden ze bijvoorbeeld de stelling te moeilijk of saai, of zeggen ze dat het veel gemakkelijker is om argumenten voor de stelling te vinden dan argumenten tegen de stelling.

2. Nadat we deze kritiek over ons heen hebben laten spoelen, gaan de leerlingen in de week voor het SE aan de slag met het verzamelen van informatie die te maken heeft met de stelling. Tot nu toe maakten ze daarbij vooral gebruik van Google. Maar vanaf nu zullen ze ook ChatGPTgaan gebruiken. Ze zouden wel gek zijn als ze dat niet zouden doen!
3. Enkele maanden voor het SE schrijfvaardigheid hebben we onze leerlingen al gemeld dat hun betoog aan verschillende vereisten moet voldoen. Daar hebben de leerlingen uitgebreid mee geoefend. Een eis is bijvoorbeeld dat ze tijdens het SE een bouwplan maken voor het betoog dat ze gaan schrijven. Hun betoog moet een bepaalde structuur hebben, bijv. een argumentenstructuur of een voordelen-nadelen-structuur, die ook in het bouwplan is verwerkt. De tekst moet ook minstens 2 citaten en 1 parafrase uit betrouwbare bronnen (inclusief APA-bronvermelding en APA-bronnenlijst). Een andere eis is dat elke alinea een duidelijke kernzin moet bevatten en die kernzin moet in dezelfde alinea worden uitgelegd. Ook moeten alinea’s duidelijke signaalwoorden bevatten, zoals ‘ten tweede’, ‘verder’, ‘een tweede voorargument is’. De inleiding en het slot moeten ook aan bepaalde kenmerken voldoen. Dit zijn veel en strenge vormvereisten.
4. Ook laten we de leerlingen zien met welk nakijkmodel we de opstellen beoordelen. Daarin zijn uiteraard de eisen verwerkt die we aan hun beschouwingen of betogen stellen. Op de laatste bladzijde van de Bijlage (Bijlage D) is zo’n nakijkmodel afgebeeld.
5. Leerlingen mogen in de week voor het SE informatie over de stelling verzamelen en goed onderbouwde argumenten (of voordelen, nadelen, enz.) zoeken voor het voorbetoog of tegenbetoog dat ze gaan schrijven. Maar al dat verzamelde materiaal mogen ze niet meenemen naar het schoolexamen. Dat is o.a. te fraudegevoelig. Het enige wat ze mogen gebruiken is een A4’tje met aantekeningen (lettertype Calibri, minimaal 11 punten, normale interlinie). Op dat A4’tje, een soort legaal ‘spiekbriefje’, komen complete citaten te staan die ze in hun betoog kunnen gebruiken, inclusief bronverwijzingen en een bronnenlijst in APA-stijl. De leerlingen mogen ook aantekeningen of korte steekwoorden op het A4’tje plaatsen, maar het is daarbij verboden complete zinnen te gebruiken. Dit A4’tje moet uiterlijk 24 uur voor het SE worden ingeleverd bij de docent Nederlands inleveren, zodat deze kan beoordelen of het voldoet aan de eisen. Aan het begin van het schoolexamen zal de docent de A4’tjes, lege bouwplannen, examenschrijfpapier uitdelen en mededelen of de leerlingen een voorbetoog of tegenbetoog moeten schrijven.
6. Al deze eisen moeten ertoe leiden dat leerlingen bij hun SE schrijfvaardigheid toch vooral zelf met de hand aan het schrijven zijn, zodat dus echt hun schrijfvaardigheid wordt getoetst, en niet die van ChatGPT. Natuurlijk zullen er leerlingen zijn die zullen proberen om ChatGPT zowel een voorbetoog als een tegenbetoog over de stelling te laten schrijven. Het zal behoorlijk ingewikkeld zijn om ChatGPT een betoog te laten schrijven dat aan alle gestelde eisen kan voldoen. Maar mocht dat toch lukken, dan zullen ze daar hopelijk toch veel van geleerd hebben. En bedenk dat leerlingen die ChatGPT-betogen niet tot hun beschikking hebben tijdens het SE. Alleen een A4’tje met citaten en aantekeningen in korte steekwoorden.

Om de invloed van ChatGPT bij schrijfopdrachten te bestrijden, kunnen docenten dus diverse inhoudelijke en vormelijke eisen aan de schrijfopdrachten toevoegen, toegang tot ChatGTP en internet weigeren tijdens toetsen of SE’s, en leerlingen schrijfopdrachten met de hand laten schrijven. Veel toetsen kunnen ook mondeling worden afgenomen, al geldt dat natuurlijk niet voor SE’s waarbij leerlingen een tekst moeten schrijven. Hoewel het soms nuttig kan zijn, is het tijdelijk inrichten van schoolomgeving zonder computers, internet, Google en ChatGPT erg kunstmatig en onnatuurlijk. Verbieden van ChatGPT zal weinig effect hebben en niet realistisch zijn, aangezien leerlingen dat programma toch zullen gebruiken, of het nu op school verboden is of niet. Binnen enkele jaren zal ChatGPT net zo gewoon zijn in het onderwijs zijn als Google, dat al helemaal is ingeburgerd in het onderwijs.

Over Google gesproken, er zijn belangrijke verschillen tussen tekstproducent ChatGPT en zoekmachine Google. Google biedt gebruikers links naar websites met de gezochte informatie. Maar de gebruikers moeten zelf beoordelen hoe bruikbaar de informatie is die achter die links schuilgaat. De links die Google als eerste aanbiedt hoeven niet per se de beste informatie te bevatten. Google zet dus zijn gebruikers aan het werk door ze te laten zoeken en beoordelen welke informatie bruikbaar is. Bij ChatGPT is de zelfwerkzaamheid van gebruikers veel kleiner. De chatbot levert wel wél kant-en-klare teksten waar informatie uit het tekstdatabestand van ChatGPT is verwerkt. Dit kan ideaal zijn voor gemakzuchtige en luie leerlingen. Die zullen soms zelfs de aangeleverde ChatGPT-tekst nauwelijks lezen, maar direct in hun werkstukken plakken. Dat is natuurlijk onwenselijk en bovendien gevaarlijk, omdat de informatie die ChatGPT produceert onbetrouwbaar kan zijn. Het zou heel mooi zijn als een zoekmachine als Google zou gaan samenwerken met ChatGPT. ChatGPT zou dan bijvoorbeeld het chat-interface kunnen zijn waarmee gebruikers in hun eigen taal zoekopdrachten aan de zoekmachine kunnen doorgeven; vervolgens kan ChatGPT de zoekresultaten van de zoekmachine inclusief links samenvatten en als kant-en-klare teksten aan de gebruikers presenteren. Het lijkt erop dat Microsoft een fusie van ChatGPT met Microsofts zoekmachine Bing in 2023 gaat bewerkstelligen, zo melden RTL-techplatform Bright (4 januari 2023) en Van Monsjou, D. (4 januari 2023).

Het zal technisch gezien moeilijk of zelfs onmogelijk zijn om te achterhalen of volledige teksten of tekstfragmenten in opdrachten van leerlingen door ChatGPT zijn geschreven. Plagiaatdetectieprogramma’s kunnen vrij goed achterhalen of een tekst of tekstfragment stiekem en zonder bronvermelding is overgenomen van een internetsite. Maar bij ChatGPT zullen de plagiaatdetectieprogramma’s niet goed werken. De teksten die ChatGPT aan een gebruiker levert, zijn namelijk gebaseerd op informatie uit de ChatGPT-tekstdatabank én op de vragen en opdrachten van die gebruiker. De informatie die ChatGPT geeft, is dus geen kant-en-klare kopie van eerder op internet gevonden teksten. Als een gebruiker ChatGPT een vraag stelt, zoekt ChatGPT in zijn databank en maakt daarmee een nieuwe tekst, die is afgestemd op die individuele gebruiker. ChatGPT levert elke keer een nieuwe tekst, gesteld in de taal die de gebruiker wenst. Er is dus geen sprake van plagiaat, omdat de tekst die de gebruiker van ChatGPT krijgt nergens in precies dezelfde vorm op internet te vinden zal zijn. (Zie ook Bijlage C47, waar ChatGPT duidelijk stelt dat alle teksten die hij schrijft origineel zijn en geen plagiaat.) De ChatGPT-gebruiker is dus een soort regisseur die ChatGPT opdraagt een tekst te schrijven die voldoet aan de richtlijnen van die gebruiker. Mag je die regisserende gebruiker dan de schrijver van de tekst noemen?

Tot slot wil ik nog een oproep doen. Computers, tekstverwerkers als Word, presentatiesoftware, grafische programmatuur, rekenmachines, internet, Google en binnenkort ook ChatGPT, noem maar op, het zijn allemaal voorbeelden van moderne elektronische hulpmiddelen die niet meer weg te denken zijn uit onze maatschappij en scholen. Maar als ik soms zie hoe leerlingen met die tools omspringen, slaat mij de schrik om het hart. Vaak kennen ze de simpelste commando’s niet bij Word (bijv. door op Ctrl-Enter te drukken begin je een voorwaardelijke nieuwe pagina). Ook weten ze vaak niet hoe ze een precieze zoekopdracht moeten formuleren bij Google; dan tikken ze een of twee woorden in; vervolgens bekijken ze alleen de eerste of de eerste twee zoekresultaten. En zoals hopelijk Bijlage A13 en B1 t/m B22 laten zien, heb je het goed besturen van ChatGPT via zeer nauwkeurig geformuleerde vragen en opdrachten niet meteen onder de knie. Wordt het daarom niet de hoogste tijd om op middelbare scholen een nieuw schoolvak ‘WME’ te introduceren, waarin leerlingen ieder schooljaar les krijgen in het ‘Werken met Moderne E-hulpmiddelen’. En nee, dat wordt geen onderdeel van het schoolvak Nederlands. De docenten Nederlands hebben het al zwaar genoeg. En ja, misschien is het ook zinnig als docenten gedeeltes van dat schoolvak WME gaan volgen.

Conclusie

De chatbot ChatGPT biedt veel nuttige gebruiksmogelijkheden. Die worden uitgebreid gedemonstreerd in de Bijlage. Als je eenmaal weet hoe je ChatGPT kunt besturen door het stellen van vragen en vervolgvragen, kan hij je o.a. helpen aan nieuwe ideeën, en schrijft hij teksten die aan jouw wensen voldoen. Je kunt hem ook vragen om teksten anders te formuleren, samen te vatten of te vertalen. Tevens kan ChatGPT hem taal- en spelfouten uit teksten laten halen.

ChatGPT is nog niet uitontwikkeld. Het programma heeft nog te veel gebreken. Zo kan ChatGPT heel welbespraakt en overtuigend totaal incorrecte, verouderde of tegenstrijdige informatie geven. Het is ook teleurstellend dat de chatbot geen rechtstreekse toegang heeft tot de inhoud van internetbronnen. Bovendien valt het leervermogen van ChatGPT tegen. Als je hem op een fout wijst, zegt hij dat hij leert van zijn fouten. Maar enkele seconden later kan hij die fout weer maken. Tot slot is ChatGPT een slechte talenleraar. Hoewel hij veel talen beheerst en een goede vertaler is, kan hij niet goed uitleggen hoe hij tot een bepaalde vertaling is gekomen.

Leerlingen zullen dankbaar gebruik gaan maken van de imponerende mogelijkheden van ChatGPT. Problematisch is wel dat ChatGPT schrijfopdrachten voor leerlingen kunnen maken, zonder dat leerlingen zich hoeven in te spannen. Dit kan een beetje worden tegengegaan door leerlingen schrijfopdrachten te geven met veel eisen over de vorm en inhoud van de teksten die zij moeten schrijven. Verder is het belangrijk dat leerlingen leren hoe ze met ChatGPT en andere software om moeten gaan. Daarom stel ik voor om een nieuw schoolvak in te voeren op de middelbare school: WME (‘Werken met Moderne E-hulpmiddelen’).

Groet en beste wensen voor 2023

Bij dit stuk horen enkele bijlagen (in pdf-formaat)
De illustraties die in dit artikel en de Bijlage zijn opgenomen, heb ik gemaakt met Dall-E, net als ChatGPT een programma van OpenAI.com: https://openai.com/dall-e-2/. Leuk om uit te proberen!

Bronnenlijst

(Opmerking. De hieronder gegeven bronnen heb ik niet met ChatGPT maar met Google gevonden. Op dit moment, eind december 2022, bevat de databank van ChatGTP nog geen teksten en informatie uit het jaar 2022. Wel hielp de chatbot mij met het weergeven van de bronnen in APA-stijl.)

Bogost, I. (7 december 2022). ChatGPT is dumber than you think. Treat it like a toy, not a tool. Gepubliceerd op https://www.theatlantic.com/technology/archive/2022/12/chatgpt-openai-artificial-intelligence-writing-ethics/672386/.

Duursma, J. (10? december 2022). Wat is ChatGPT? ChatGPT is een website waar je interactie kunt hebben met een razend slimme, schrijvende assistent. Lees hier over de kansen, mogelijkheden en risico’s. Gepubliceerd op https://jarnoduursma.nl/blog/wat-is-chatgpt/.

Hermus, S. en Verhagen, L. (5 december 2022). Een moordscène à la Nicci French gemaakt met kunstmatige intelligentie, én meer: ‘Iedereen is verbijsterd over de kwaliteit’. Gepubliceerd in de Volkskrant en op https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/een-moordscene-a-la-nicci-french-gemaakt-met-kunstmatige-intelligentie-en-meer-iedereen-is-verbijsterd-over-de-kwaliteit~b6e6df4e.

Holtrop, J. (23 december 2022). Video ‘Docent betrapt leerlingen op gebruik ChatGPT’. Gepubliceerd op https://www.telegraaf.nl/video/2131109663/docent-betrapt-leerlingen-op-gebruik-chat-gpt.

Kennisnet.nl-redactie (21 december 2022). Is ChatGTP de volgende gamechanger-voor-het-onderwijs? Gepubliceerd op https://www.kennisnet.nl/artikel/18731/is-chatgpt-de-volgende-gamechanger-voor-het-onderwijs/

Klaas (22 december 2022). Ik liet mijn beschouwing door een AI-robot schrijven. Gepubliceerd op https://www.scholieren.com/blog/ik-liet-mijn-beschouwing-door-een-ai-robot-schrijven?from=rms.

Nationale Onderwijsgids (22 december 2022). Is chatbot ChatGPT de volgende grensverlegger voor het onderwijs? Gepubliceerd op https://www.nationaleonderwijsgids.nl/docenten/nieuws/63967-is-chatbot-chatgpt-de-volgende-grensverlegger-voor-het-onderwijs.html.

RTL-techplatform Bright (4 januari 2023). “Microsoft voegt chatbot toe aan Google-concurrent Bing”. Gepubliceerd op https://www.rtlnieuws.nl/tech/artikel/5357166/microsoft-bing-ai-chatbot-chatgpt-openai-google

Twarog, A. (12 december 2022). ChatGPT Tutorial – A Crash Course on Chat GPT for Beginners. Gepubliceerd op https://www.youtube.com/watch?v=JTxsNm9IdYU.

Van Monsjou, D. (4 januari 2023). Microsoft wil AI-tool ChatGPT integreren in Bing-zoekresultaten. Gepubliceerd op: https://tweakers.net/nieuws/205156/microsoft-wil-ai-tool-chatgpt-integreren-in-bing-zoekresultaten.html

Enkele publicaties van mij, Ben Salemans, o.a. over het Maastrichts en mijn dissertatie over de verwantschap van 14 versies van Lanseloet van Denemerken, zijn te bekijken via https://bit.ly/salemans-publicaties of https://bit.ly/salemans-dissertation-2000. Vragen? Mijn e-mailadres is: bensalemans1955@gmail.com.