Een menselijke Karel, een menselijke professor

Tijdens hun gesprek in de KANTL hadden Frits van Oostrom en Frank Willaert het er onlangs even over: in hun beider boeken wordt heel even aangestipt dat Klaas Hanzen Heeroma (1909-1972) misschien toch in ieder geval een beetje gelijk had. Heeroma was hoogleraar in Groningen, hield zich bezig met zo’n beetje alle hoeken van de neerlandistiek, maar hield in de wetenschap van grootsere gebaren dan hij zich eigenlijk kon permitteren. Hij beriep zich daarbij op zijn dichterschap (hij publiceerde als Muus Jacobse) die hem een bijzonder inzicht zou geven in hoe dichters denken en zijn. Zijn werk werd met argumenten de grond in geboord. En toch, zei Frank Willaert naar aanleiding van het Gruuthuse-handschrift en Frits van Oostrom naar aanleiding van Reinaert, had hij misschien de zaken achteraf toch niet helemaal verkeerd gezien.

In zijn nieuwe boek over Karel ende Elegast treedt Jozef Janssens toe tot dit rijtje. Over deze Karel-roman (de hoofdpersoon is Karel de Grote) had Heeroma beweerd dat het mogelijk geschreven was door iemand die eerder twee Arthur-romans had geschreven . Dat verklaart waarom het verhaal in allerlei opzichten meer doet denken aan een Arthur-roman dan aan een Karel-roman, en waarom de stijl op sommige punten lijkt op die van Arthur-romans.

Ja, het is een behoorlijk wilde theorie, zegt Janssens. Maar het vangt toch eigenlijk wel veel feiten. Inclusief dat uit de computer-analyses van Mike Kestemont – waar Janssens zegt niet veel van te kunnen begrijpen – ook al blijkt dat er stilistische overeenkomsten zijn tussen Karel ende Elegast en die Arthur-romans.

Persoonlijk karakter

Janssens boek is, vind ik, enorm charmant, en niet alleen door die ontboezemingen over de ondoordringbaarheid van digital humanities-analyses voor de emeritus, of zijn uitgesproken fascinatie voor uiteindelijk toch niet echt te bewijzen theorieën. Het hele boek ademt een persoonlijke sfeer zoals je die in geleerd werk zelden ziet, zonder daardoor minder geleerd te worden. Hij laat de lezer meedenken over deze nog altijd heel populaire tekst – wat die ons vertelt over hoe in de middeleeuwen over Karel de Grote werd gedacht, maar ook hoe een goede schrijver in die tijd zijn verhalen opbouwt.

Vertellen is een kunst is openlijk een coronaboek, grotendeels geschreven tijdens lockdowns, en geplaagd door het feit dat er na de quarantaine een crisis bleek te zijn in de uitgeverij die het onmogelijk maakte het boek te illustreren. Dat is natuurlijk eeuwig jammer, maar de schrijver heeft het opgelost door in voetnoten verwijzingen te geven naar webpagina’s waarop alsnog allerlei moois te zien is. En op de een of andere manier dragen ook die voetnoten bij aan het persoonlijke karakter van de tekst, misschien wel meer dan fraaie illustraties zouden doen.

Enorm leven

Het allermeest heb ik genoten van hoofdstuk 3, over de verteltechniek. Dat hoofdstuk heet net als het boek zelf ‘Vertellen is een kunst’, en Janssens laat er knap in zien hoe knap de tekst is opgebouwd. Hoe de schrijver bijvoorbeeld regelmatig Karels psychologie belicht door de koning dingen te laten denken (of eigenlijk: tegen zichzelf te laten zeggen) die de verteller ontkent. Als Karel uit stelen moet, klaagt hij regelmatig over hoe donker het is, terwijl de verteller duidelijk maakt dat het een zeer heldere nacht was. Een vergelijking met de Duitse Karel und Ellegast laat zien hoeveel menselijker Karel in de Nederlandse versie is, kleinmenselijk zelfs: “twijfelend, angstig, biddend, snoevend, onbeholpen, liegend, ongedurig maar ook empathisch”.

Dat menselijke maakt dus ook Vertellen is een kunst een feestje om te lezen: de keizer toont zich een onbeholpen dief, de professor een echte liefhebber, die terwijl buiten een virus rondraast, teruggrijpt naar een oude liefde, en daarbij niet bang is om ook terug te denken aan de theorie van de hoogleraar-dichter die vijftig jaar geleden werd weggehoond. Hij bereikt ermee wat hij wil bereiken: Karel ende Elegast gaat enorm leven.

Hoort naer!

Jozef Janssens. Vertellen is een kunst. De geschiedenis van Karel ende Elegast. Sterck & De Vreese, 2023. Bestelinformatie bij de uitgever.