40 jaar tandeloos (31)

Er zijn allerlei redenen te bedenken waarom deel twee van deel drie van De tandeloze tijd de titel Onder het plaveisel het moeras heeft gekregen. Sommige analytici wijzen erop dat Albert Egberts zijn totale verrotting als heroïneverslaafde weet te verstoppen onder een mooi pak. Daaraan zou je kunnen toevoegen dat hij ze ook onder taal probeert te verstoppen:

Pusher, dealer, scoren, dope, fix, shotje, horse, cold turkey… Albert haatte al die woorden. Hij gebruikte ze alleen om er zijn afkeer van te betuigen, om ze uit te spugen. Het waren glibberige woorden, ze ontglipten iemand als een nat stuk zeep. (…)

Albert zweeg liever over de zaken die ze in al hun beduimeldheid aanduidden, tenzij hij er andere woorden voor vond. Liefst woorden die er een onverdiende glans aan gaven, zoals hij zich vroeger had voorgenomen de voorwerpen en voorvallen om zich heen in een ander daglicht te stellen, en ze zo hun oorspronkelijke geheimzinnigheid te hergeven. Zo maakte de taal, in plaats van communicatiemiddel te zijn, juist zijn eenzaamheid uit.

De taal is het plaveisel over het moeras van de verslaving. Maar de beste verklaring van de titel wordt eigenlijk gegeven in deel één van deel drie van De tandeloze tijd, dat zelf Het hof van barmhartigheid heet:

Sous les pavés la plage, stond er in mei ’68 op de Parijse muren. ‘Onder de kasseien het strand.’ O ja, ook Thjum had ermee gedweept, meer dan genoeg: de verbeelding aan de macht…! Nu walgde hij ervan. De stad, dat was nu juist de overwinning op het strand, en zeker op het veen. Enfin, als ze daar in Parijs een moeras onder hun stoeptegels hadden gehad, dan zou de machtige verbeelding van die studenten ook wel anders hebben uitgepakt. Hier in Amsterdam lag ook geel zand onder de klinkers, maar daaronder bevond zich zoveel modder dat hij door de oven diep daar beneden nog in geen miljard jaar te drogen was.

Voor Thjum was het plaveisel heilig. Onkruid en gras tussen de tegels riep bij hem al het beeld op van door het oerwoud overwoekerde steden in Azië… massief stenen tempels verbrijzeld door boomwortels… Anders dan Albert, die hij over Amsterdam had horen praten als over een ‘heuvellandschap van bruggen’, beschouwde Thjum de kunstmatige korst die over het moeras was gelegd als het ware landschap van de stad. Het moest dan ook zo aaneengesloten mogelijk zijn.

Hier zit van alles in, inclusief trouwens Alberts voorliefde – die hij kennelijk met Thjum deelt – voor een geplaveid moeras. Maar er is ook: de grote liefde voor de stad, die in Onder het plaveisel uitvoerig gevierd wordt in twee steden – Napels en Amsterdam (en een beetje Nijmegen) . En er klinkt alvast iets door van het experiment dat Thjum het leven zal kosten omdat hij door zijn vriend ‘zo aaneengesloten mogelijk’ onder een gipsplaveisel wordt gestopt.

Maar vooral is er ook simpelweg de doorheen alle vroege delen van De tandeloze tijd steeds weer even klinkende kritiek op de linkse studentenrevolte, en de ‘machtige verbeelding van die studenten’. Albert ziet het marxisme als een hobby voor verwende rijkeluiszoontjes. Thjum is zelf zo’n verwend rijkeluiszoontje, en heeft dus ook met die gedachten gedweept, maar het realisme heeft het dus kennelijk bij hem ook gewonnen: onder de kasseien is wel wat strand, maar vooral ook veel modder.

In Onder het plaveisel komt overigens één strandscène voor. Daarin probeert een Siciliaanse tandarts Albert op een nogal knullige manier aan te randen. Over de verbeelding aan de macht gesproken.

Ik kwam heel even op mijn knie in het water terecht, en dat maakte me zo nijdig dat ik de man ordinair, net als vroeger op het schoolplein, pootje hakkelde. Daar zat hij, als een kleuter op zijn kont in de ondiepe zee.