Hoe kun je leerlingen van het middelbaar onderwijs vandaag de dag nog motiveren voor de lectuur van de Lucifer van Vondel? De Bijbelse thematiek zal hen zeker niet aanspreken. Het zeventiende-eeuwse Nederlands is vaak moeilijk verstaanbaar en Vondels poëtisch taalgebruik maakt het nog extra moeilijk om zijn tekst goed te kunnen volgen. Bovendien is het een merkwaardig toneelstuk. Er staat maar één regieaanwijzing in (‘Het toneel is in de hemel’), waardoor we ons niet goed kunnen voorstellen wat de setting is en hoe de spelers zich op het toneel bewegen. Terecht is er op gewezen dat het eigenlijk meer een leesdrama dan een echt toneelstuk genoemd kan worden, maar daardoor geeft het wel de mogelijkheid om de eigen verbeelding in verband met de enscenering van het stuk de vrije loop te laten.

In ieder geval zijn we in de klas op een hertaling van de Lucifer aangewezen. Vondelspecialiste Marijke Meijer Drees maakte onlangs een complete hertaling van de originele tekst uit 1654 (Groningen: Uitgeverij kleine Uil, 2022). Daarin staan Vondels klankrijke verzen naast een hertaling in hedendaags proza zonder metrum en rijm. De publicatie van deze uitstekende hertaling bracht ons ertoe om een leermiddel over dit werk samen te stellen, waarin we tekstervaring en tekstbestudering, historiserende en  actualiserende werkvormen, een klassikale aanpak en zelfstandig lezen op een evenwichtige manier proberen te doseren.

Omdat het leermiddel niet bedoeld is voor studenten Nederlands, maar voor leerlingen van het voortgezet onderwijs, gaan we niet systematisch in op de literairhistorische achtergronden van het werk. Dat betekent dat we de vele interpretaties, die verband houden met zeventiende-eeuwse religieuze opvattingen, met de politieke context of met de biografie van Vondel, zoveel mogelijk buiten beschouwing laten. We hopen vooral dat de leerlingen geboeid zullen geraken door de poëtische verbeelding van Vondel en bereid zullen zijn om de thematiek van het werk te actualiseren. Daarbij is het natuurlijk wel nodig om voldoende achtergrondinformatie te verstrekken, zodat de leerlingen in staat zijn om de tekst zelfstandig te lezen.

Met onze keuze voor de hertaling van Marijke Meijer Drees kiezen we ook voor de integrale tekst en niet voor een of andere ingekorte bewerking, zoals er in het verleden enkele gemaakt zijn ten behoeve van een moderne toneelopvoering. Door gebruik te maken van een integrale editie is de leraar echter niet verplicht om het werk in zijn geheel te bespreken. Een tekst van 2183 verzen is bovendien te uitvoerig voor een klassikale behandeling, zelfs als de leraar zorgt voor een voortdurende afwisseling van didactische werkvormen (voorlezen, stillezen, klassengesprekken, onderwijsleergesprekken enz.). We adviseren de leraar ook om een verantwoorde keuze van tekstfragmenten te maken, waarbij hij/zij rekening houdt met de beschikbare tijd, de voorkennis en de belangstelling van de leerlingen en alle andere factoren die het didactisch proces kunnen beïnvloeden. Ook als je de voorkeur geeft aan de individuele lectuur van de leerlingen thuis, kun je de leesopdracht beperken tot de belangrijkste scènes. In het leermiddel geven we aan welke scènes je zeker moet lezen en bespreken en bij welke scènes je de lectuur gemakkelijk kunt vervangen door een korte samenvatting. Het spreekt daarbij vanzelf dat de leraar te allen tijde een eigen keuze kan maken uit de aangeboden vragen en opdrachten voor de leerlingen.

De Lucifer is alleen goed te begrijpen als je enige kennis hebt van het kosmologische wereldbeeld van Vondel. Wat zijn die ‘hemelsferen’ waar Belial het over heeft? Wat is de hoogste hemelsfeer, die de ‘blauwe kristalhemel’ wordt genoemd? Wat zijn de vier rivieren, die in het Aards Paradijs uit dezelfde hoofdbron ontstaan? Wat is het verschil tussen de ‘levensboom’ en de ‘boom van goed en kwaad’? Hoe is het mogelijk dat een ‘dubbele ster’ de hemel kan verduisteren? Enz. Deze en andere vragen proberen we in het leermiddel op een voor leerlingen begrijpelijke manier te beantwoorden.

Maar de belangrijkste opdracht voor de leraar is natuurlijk het zoeken naar de  actualisering van een thematiek waarmee je de leerlingen kunt aanspreken en motiveren voor de problemen die door het stuk worden aangekaart. Verzet, opstand en revolutie tegen het wettige gezag kunnen volkomen gerechtvaardigd zijn, bijvoorbeeld als je democratische rechten je worden ontzegd. Maar de vraag is hoever je daarbij mag gaan en of je het algemeen belang ondergeschikt mag maken aan het eigenbelang. Met name dat thema lijkt ons brandend actueel. Mag je burgerlijk ongehoorzaam zijn door bv. te weigeren een belasting te betalen die je als onjuist ervaart? Mag je staken en een fabriek lamleggen, als je het niet eens bent met bepaalde maatregelen van de directie, ook als die maatregelen volkomen legaal zijn? Mag je wegen blokkeren en andere mensen hinderen en hen verhinderen om te gaan werken om je protest kracht bij te zetten? Mag je demonstreren tegen de wettelijke regering, ook als de overheid om veiligheidsredenen een betoging verbiedt? Mag je het parlement bestormen,  als je vermoedt dat er fraude is gepleegd bij verkiezingen, ook al is die fraude helemaal niet zwart op wit bewezen? De voorbeelden van Lucifers ‘staatzucht’ in de huidige maatschappij zijn legio. De vraag is telkens of die burgerlijke ongehoorzaamheid, dat verzet of die opstand gerechtvaardigd is, d.w.z. de democratische wetten respecteert en het algemeen belang dient in plaats van het eigenbelang. Het woord ‘staatzucht’ rijmt niet alleen op heerszucht, maar ook op eerzucht en bemoeizucht, en daar zijn in onze maatschappij talloze kwalijke voorbeelden van te vinden.

De Lucifer is een klassieke tragedie en daarom gaan we uitvoerig in op de kenmerken van dat genre, die de leerlingen zelf in de Lucifer moeten kunnen ontdekken. Vinden we de klassieke structuur van het genre terug in de indeling van het stuk? Respecteert Vondel in voldoende mate de zogenaamde drie eenheden? Waar situeer je het motorisch moment, de peripetie en de catastrofe? Spelen de reien dezelfde rol als het koor in de Griekse tragedie? Is de hoofdfiguur gewoon de personificatie van het kwaad of is hij een tragische held, dat wil zeggen iemand van wie het karakter tussen goed en kwaad ligt en die bij elke misstap tot het inzicht komt dat hij gefaald heeft door zijn eigen toedoen? Slaagt het stuk erin bij de toeschouwer een catharsis tot stand te brengen? Enz.

De Lucifer is bij uitstek een barok kunstwerk en daarom ligt het voor de hand om het resultaat van Vondels verbeelding te vergelijken met picturale barokke meesterwerken die de val van de engelen afbeelden. Dat gebeurt door middel van schilderijen uit de zestiende en de zeventiende eeuw, die duidelijk geïnspireerd zijn door dezelfde Bijbelteksten en die Vondels allegorische voorstelling op treffende wijze visualiseren.

Ten slotte geven we een analyseschema voor theaterteksten, met behulp waarvan de leerlingen een gemotiveerde bespreking en beoordeling van het stuk kunnen schrijven.

Het leermiddel is hier te vinden: https://www.klascement.net/downloadbaar-lesmateriaal/182183/joost-van-den-vondel-lucifer-lesidee/

Zie ook onze bespreking van de hertaling van Marijke Meijer Drees op KlasCement:  https://www.klascement.net/artikels/181761/de-lucifer-hertaald-recensie/

Een verantwoording van deze editie door de vertaler zelf kun je hier lezen: https://neerlandistiek.nl/2023/01/vondels-lucifer-1654-hertaald-2022/

Naar aanleiding van het verschijnen van deze hertaling publiceerde Neerlandistiek ook een artikelenreeks over de Lucifer. Zie: https://neerlandistiek.nl/tag/lucifer/

De Lucifer van Vondel is zowat de vijftigste tekst uit de canon van de Nederlandse literatuur, waarover we een leermiddel voor het voortgezet onderwijs hebben samengesteld. Alle leermiddelen kunnen geraadpleegd worden op KlasCement, de officiële didactische website van het Vlaamse onderwijs. Zie: www.klascement.net/alle/mijn/50993/