De verenglishing van het Nederlands in Vlaanderen (2.6)

In deze reeks vertellen onderzoeker Eline Zenner en taalliefhebber Jan Hautekiet het verhaal van de ‘verenglishing’ van het Nederlands in Vlaanderen. Een overzicht van de afleveringen in de aangroeiende reeks vind je hier. In dit stukje bekijken ze aan de hand van enkele voorbeelden de rol van globalisering in de verspreiding van het Engels.

Wales, Singapore, Kroatië, Zuid-Afrika, de Filipijnen, Hong Kong, India, Libanon, België en Nederland: net als zo vele andere hebben deze plekken elk hun eigen geschiedenis van taalcontact met het Engels. De ruwe historische schets uit de vorige afleveringen van onze reeks schiet per definitie tekort om elk van die verhalen af te dekken en laat ons niet toe om de taalkundige gevolgen overzichtelijk mee te geven. Die gevolgen zijn er telkens trouwens voor alle betrokken partijen. Het Engels verspreidt zich en wordt zelf beïnvloed in die verspreiding. Ook de lokale talen veranderen onder invloed van hun contact met het Engels. Om toch enige orde te scheppen in dat verhaal van ‘het’ Engels in ‘de’ wereld creëerde taalkundige Braj Bihari Kachru in de jaren tachtig een model om de verspreiding van het Engels te illustreren. Intussen zijn er heel wat andere modellen voorhanden, die de verspreiding van het Engels met een pak meer nuance beschrijven. Toch verdient het model van Kachru ook vandaag onze aandacht, omwille van de helderheid waarmee drie types Engels van elkaar worden onderscheiden.

Alle gelijkenissen tussen figuur 1 en een schietschijf zijn – bij ons weten – toeval. De concentrische cirkels van Kachru weerspiegelen drie soorten taalgemeenschappen voor het Engels. De binnenste cirkel, die Kachru gevat The Inner Circle doopte, omvat thuistaalsprekers van het Engels in landen die traditioneel geassocieerd worden met het Engels. Het gaat zowel om regio’s waar het Engels historisch gezien het langst voet aan de grond heeft als plaatsen waar kolonisering uitmondde in dominant Engelstalige gemeenschappen. Concreet gaat het dus om het Verenigd Koninkrijk, Ierland, de Verenigde Staten van Amerika, Canada, Australië, Nieuw-Zeeland en Zuid-Afrika. De middelste cirkel, die Kachru misschien wat minder gevat The Outer Circle noemde, verwijst naar regio’s waar het Engels voor veel mensen een tweede taal is, maar in die hoedanigheid wel één of andere officiële status heeft. Hier gaat het vaak, maar niet altijd, om voormalig gekoloniseerde gebieden. Denk aan landen als India of Singapore: veel mensen zijn minstens tweetalig, hanteren het Engels als schooltaal of taal voor het publieke leven, en hun thuistaal in meer informele contexten. In Singapore heeft het Engels bijvoorbeeld een officieel statuut naast Singaporees-Mandarijn, Malay en Tamil. Een gestandaardiseerd Engels, Singaporean Standard English, bestaat er naast een gelokaliseerde informelere versie, vaak Singlish genoemd, die sterker wordt beïnvloed door contact met de andere frequent gehanteerde talen. Kachru’s buitenste cirkel heet ‘The Expanding Circle’. Die omvat landen waar veel mensen het Engels beheersen en hanteren, maar waar het Engels geen officiële status heeft. België dus, onder andere. Die buitenste cirkel blijft groeien, en zou in die zin misschien beter geen omlijning krijgen in de figuur.

Dit originele model van Kachru heeft doorheen de jaren wel wat kritiek te verduren gekregen. Zo kreeg Kachru aangewreven dat hij een te normatief beeld schept door de traditionele landen midden in de cirkel te plaatsen, van waaruit alle andere vormen van Engels zich aftakken. Op die manier zou hij het eigenaarschap van het Engels te exclusief bij die traditionele landen plaatsen, en andere gebruikers van het Engels reduceren tot een soort deficiënte verwervers die krampachtig proberen, zoals Alan Firth het schreef, “als Sisyphus en diens steen het heilige land te bereiken van de geïdealiseerde moedertaalspreker”.Ook zou het model een te rechtlijnige koppeling maken tussen spreker en land, terwijl sprekers uit de Inner Circle perfect als expats in de Expanding Circle kunnen wonen, en omgekeerd. Anderen vinden de criteria die Kachru hanteert om bepaalde om landen in één van de drie cirkels te situeren, niet altijd voldoende helder. Onderzoekers uit Nijmegen betoogden zo in 2016 dat een rechtstreekse toepassing van Kachru’s criteria er zou toe leiden dat Nederland eerder in de Outer Circle dan in de Expanding Circle belandt. Tot slot wordt het model te simplistisch bevonden: slechts drie cirkels voor zo veel verschijningsvormen van het Engels! Vanuit deze kritiek ontstonden allerlei alternatieve modellen. Rajend Mesthrie en Rakesh Bhatt stelden bijvoorbeeld hun eigen English Language Complex op, met zowaar twaalf verschijningsvormen voor de taal.

De verschijningsvormen van het Engels zijn zeker complex en gevarieerd. Tegelijk bieden ze ons nog steeds slechts een kant van de medaille van taalcontact. Niet alleen het Engels verandert in zijn reis door de wereld, het beïnvloedt ook de talen waarmee het in contact staat. Taalcontact zorgt voor taalverandering. En die verandering kan zich op allerlei manieren tonen. Contact met het Engels kan rechtstreeks voor verandering in de ontvangende taal zorgen, wanneer we via ontlening woorden en uitdrukkingen overnemen in onze taal. Contact zorgt meer onrechtstreeks voor verandering wanneer we niet de materie maar wel de patronen uit de brontaal overnemen. Binnen elk van die categorieën zijn dan nog een boel onderverdelingen te maken. En ook die hangen af van het type contact. Voor we daar verder op ingaan, is enige inperking dus op zijn plaats. Die inperking maken we hier door ons verhaal te beperken tot de invloed van het Engels op het Nederlands, en dan nog met stip op het Nederlands in Vlaanderen. Natuurlijk maken we bijwijlen uitstappen richting Nederland, maar we zien zeker voldoende reden om toch een opdeling tussen de twee regio’s te maken. Waarom dat is, lichten we in het volgende deel van deze reeks in meer detail toe.

Een gestructureerde inhoudsopgave van De verenglishing staat hier.
Bij deze reeks hoort een regelmatig geüpdatete bronnenlijst.

Lees ook het volgende artikel in deze reeks: Waarom Vlaanderen? De volkstaal in evolutie

Lees ook het vorige artikel in deze reeks: Waarom het Engels: McDonaldization