De verenglishing van het Nederlands in Vlaanderen (2.5)

In deze reeks vertellen onderzoeker Eline Zenner en taalliefhebber Jan Hautekiet het verhaal van de ‘verenglishing’ van het Nederlands in Vlaanderen. Een overzicht van de afleveringen in de aangroeiende reeks vind je hier. In dit stukje bekijken ze aan de hand van enkele voorbeelden de rol van globalisering in de verspreiding van het Engels.

De hamburger is een dankbaar en vaak aangehaald voorbeeld in morfologiehandboeken. De morfologie bestudeert hoe we woorden bouwen door betekenisvolle taalstukjes (morfemen) via samenstelling of afleiding met elkaar te verbinden. Met het achtervoegsel in kunnen we bijvoorbeeld een mannelijk woord vrouwelijk maken, zoals bij boer + in, leeuw + in of kok + in. We houden in onze woordvorming van regelmaat en zoeken patronen. Daarbij gaan we hier en daar misschien wel ‘ns met de feitelijke herkomst van een woord aan de haal. De Vlaamse koelkast bevat intussen bijvoorbeeld al lang niet meer enkel hamburgers, maar ook kaasburgers, kipburgers, groenteburgers en veggieburgers. Het zijn stuk voor stuk samenstellingen met burger als hoofd van de samenstelling. Er is zelfs wat rel geweest over burger-samenstellingen die een vleesloos eindresultaat opleveren. Dat zou die andere burger, de consument dus, kunnen misleiden. Die verwacht immers vlees, de oorspronkelijke hamburger indachtig. Die was effectief vleesrijk, maar niet zozeer een type burger dan wel een product uit Hamburg. Dus niet ham + burger, wel Hamburg + er. We lijken zo twee illusies armer. Niet enkel heeft hamburger in zijn oorspronkelijke betekenis niets met ham te maken, maar kwam hij ook uit Hamburg en niet uit de Verenigde Staten. Hamburgers die richting Amerika trokken, namen hun vleesschijven met zich mee, waar die vleesschijf dan een populair product werd, tussen twee halve broodjes werd gegooid en er haar gekende naam kreeg.

De hamburger is zo al van bij zijn ontstaan een mooi voorbeeld van globalisering: het product reisde van het ene land naar het andere, werd daar lokaal getransformeerd, en zette zo zijn tocht weer verder richting andere landen, waar weer nieuwe invullingen werden bedacht. Het was daarbij natuurlijk vooral McDonald’s die de hamburger wereldwijd op de kaart plaatste. Hoe snel dat ging, staat mooi toegelicht op de website van de multinational. Het oudste voorbeeld van het woord hamburger in de Oxford English Dictionary dateert van 1898. Een halve eeuw later, in 1948, openden de broers Dick en Mac McDonald hun Speedee Service System met spotgoedkope burgers, maar het is Ray Kroc die het idee van de broers op grote schaal wou uitrollen. Hij richtte in 1955 de McDonald’s-franchise op met als missie 1000 McDo’s verspreid over de VS. Missie meer dan geslaagd: vandaag is de fastfoodketen te vinden op elk continent, met meer dan 38.000 vestigingen in meer dan 100 landen.

Het verhaal van McDonald’s toont hoe de economie in een paar decennia tijd geglobaliseerd raakte, maar toont evenzeer de aantrekkingskracht van producten uit de VS in dat verhaal. Globalisering en de oriëntatie op de VS lieten zich ook niet enkel voelen in de handel. Ook de geschiedenis van de popcultuur laat zich vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw steeds meer op wereldschaal vertellen, en met een aanzuigeffect voor de Verenigde Staten. Enkele voorbeelden kunnen mooi illustreren hoe ook hier snelle, makkelijke consumptie en een vlotte doortocht in de internationale markt vooropstaan.

Wie Jaws nog nooit gezien heeft, weet bij het horen van de naam vast minstens wel dat het om een film gaat. Wellicht kan de meerderheid van de lezers zich ook de poster voor de geest halen, waarbij een haai van onderuit te zien is, met diens scherpe en dodelijke tandjes gecentreerd in de afbeelding. Evenzeer durven we ervan uitgaan dat ook het dreigende deuntje van de soundtrack komt bovendrijven, figuurlijk dan. De Spielberg-klassieker uit 1976 is zeker niet de eerste blockbuster, maar hij wordt door filmkenner Thomas Schatz wel genoemd als de start van een nieuw tijdperk in de filmindustrie. The New Hollywood. De blockbusters waren een antwoord van de grote filmstudio’s op de snel veranderende maatschappij. Technologische vooruitgang bracht de televisie in de huiskamers, en een nieuwe jeugdcultuur manifesteerde zich bij de babyboomers. Cinema moest met een antwoord komen als het zijn rol niet uitgespeeld wou zien. Dat antwoord kwam er dus vooral via de blockbusterin de Verenigde Staten die al voor de eerste wereldoorlog met Hollywood het cinemazwaartepunt van Frankrijk en Engeland naar de andere kant van de oceaan hadden gebracht. Het sleutelwoord dat de blockbuster vat, is ‘opschaling’. Meer spektakel, meer special effects, meer geld. En hopelijk zo: meer kijkers. In de hoop de kijker te geven waar die naar zoekt, zijn blockbusters vaak gebaseerd op zogeheten presold stories, verhalen uit romans, strips of legendes waarvan al geweten is dat ze goed vallen bij een breed publiek. Daarnaast wordt bij blockbusters al stevig op marketing ingezet nog voor de lancering: hoe meer mensen in het openingsweekend komen kijken, hoe beter voor de film. Het zorgt voor animo rond de film, en eigenlijk ook dat er al inkomsten zijn nog voor de eerste recensies verschijnen. De basisingrediënten van de blockbuster maken hem verder ook prima geschikt voor internationale verspreiding. Enerzijds maken de universele of op z’n minst transnationale verhaallijnen van specifieke films zoals The Sound of Music uit 1965 of Black Panther uit 2018 het mogelijk eenzelfde film in verschillende regio’s te lanceren. Daarnaast is het format van de blockbuster op zich inzetbaar in allerlei nieuwe contexten voor nieuwe verhalen.

Ook voor muziek voerden de VS de tocht richting popcultuur aan, met jazz en blues als drijvende motor voor moderne genres. In Europa werd met bewondering voor de Amerikaanse bevrijder gekeken naar al die vernieuwingen. En wat je bewondert, zal je imiteren. Taal incluis. Zo probeerde Eline in 1993 al als achtjarige mee te zingen met Cats in the cradle, de cover van Harry Chapin waarmee Ugly Kid Joe zichzelf in onze ultratop 50 plaatste. Ook in onder andere Australië, Frankrijk, Ierland, Portugal en in de huisbasis van de artiest stond het nummer in de hitlijsten. De Amerikaanse band kon dus op internationaal succes rekenen met zijn Engelstalige nummers. Evengoed vonden we nationaal bands die hun heil zagen in het Engels als taal van de muziek, waardoor Eline in 1993 niet enkel van he’d grown up just like me meezong met de Amerikanen van Ugly Kid Joe maar evengoed van dancing out in the streets zong met Coco Jr. en zijn Dinky Toys.

Het is niet alsof we hier vanzelf uit ons geheugen konden halen welke nummers van welke Belgische groepen samen met Ugly Kid Joe in onze hitlijsten stonden. Daarvoor gebruikten we het internet. Op ultratop.be, de website van de officiële Belgische hitparade, kun je allerlei info en grafieken opdiepen over de laatste decennia. Dat kon in 1993, nu dertig jaar geleden, niet. Toen haalden we onze informatie voor het eerst van de Encarta-cd-rom. Die verscheen in dat jaar, natuurlijk, in het Engels. Het duurde tot 1997 voor er een Nederlandstalige versie uitkwam. Lode Goukens berichtte er toen als volgt over in het weekblad Knack:

“De eerste Nederlandse Encarta bevat nu zevenduizend plaatjes en vijftigduizend artikelen, waaronder slechts zesduizend over Nederlandse onderwerpen. De integratie met het internet is prachtig. Encarta bevat bijvoorbeeld 2.200 verwijzingen naar internetpagina’s.”

Revolutionair was het, in 1997. Meer dan 2.000 verwijzingen naar internetpagina’s! Dat internet nestelde zich in ons leven vanaf 1993, toen de eerste webbrowser werd gelanceerd. In 1998 werd Google opgericht. De komst van Wikipedia in 2001 en van Youtube in 2005 brachten ons richting Web 2.0, waarbij de internetgebruiker mee aan het stuur van de inhoud komt. Wanneer de mobiele telefoon ook nog ‘ns kan surfen, breekt de socialemediarevolutie helemaal door. Het internet leek de belofte mee te brengen van gelijkheid en vrijheid. In de inleiding tot het boek Misunderstanding the Internet analyseert James Curran hoe zeker niet al die grote dromen werkelijkheid mochten worden. Het internet zet ons met elkaar in verbinding, maar zorgt even sterk voor uitsluiting. Wie vrijheid zoekt in demagogische regimes, vindt er nieuwe manieren van communiceren om sociale verandering op gang te trekken, maar evengoed leggen autoritaire leiders het internet aan banden. Het web geeft ons alle nieuws op elk moment van de dag, maar evengoed fake news en deepfakes. Dankzij het internet brengen we u deze reeks in het Nederlands, en dat zouden we ook in het Swahili kunnen doen. Tegelijk blijven ook wij stiekem onze zoekopdrachten in het Engels ingeven in de hoop op accuratere resultaten.

Later in deze reeks hebben we het nog in meer detail in de rol van Amerika in verspreiding van kennis en informatie. Hier kunnen we alvast meegeven dat we in de tech-geschiedenis dezelfde wisselwerking zien tussen eerder basiswerk van de Britten en versterking van de Amerikanen die we hierboven al beschreven. Als trekkers van de Industriële Revolutie zetten de Britten het Engels mee als taal van de technische innovatie klaar. Die trekkende rol nemen de VS over, ook hier vooral na de wereldoorlogen. Zo kunnen we voorbeelden blijven toelichten: de positie van het Engels in de sport, in bedrijven, in de internationale politieke instellingen en in het luchtverkeer. In elk van deze contexten zien we een toenemende oriëntatie op de taal die ooit aan haar reis begon vanuit het eiland ten noordwesten van de Lage Landen. Ook in elk van die contexten blijken kip en ei niet altijd vlot van elkaar te onderscheiden: maakte sport mee het Engels groot, of was het Engels op dat moment al de default internationale taal?

In elk geval kennen we nu de voornaamste ingrediënten van het recept waarmee de eilandtaal van de Angelen, de Saksen en de Jutten uitgroeide tot een wereldtaal van ongekende proporties. Kolonisering onder de Britse kroon bracht het Engels op vele plaatsen in de wereld. Dat de taal er is gebleven, kwam er dankzij politieke macht en sociale aantrekkingskracht. De rol van de Verenigde Staten op het wereldtoneel bevestigde de positie van het Engels op die plaatsen waar kolonisering de taal al op een of andere manier voet aan de grond gaf, en versterkte haar positie daar waar de taal vooral via de Industriële Revolutie en de kenniseconomie haar eerste echte intrede deed in de loop van de achttiende en negentiende eeuw. Het levert ons een uniek geval op, een taal die naar verspreiding geen gelijke kent. Ze wordt gedeeld en aangepast, varieert en verandert. Dat doet ze niet overal op dezelfde manier, en dat vraagt wat inperking voor we richting onze contreien kunnen oprukken.

Een gestructureerde inhoudsopgave van De verenglishing staat hier.
Bij deze reeks hoort een regelmatig geüpdatete bronnenlijst.

Lees ook het volgende artikel in deze reeks: Drie concentrische cirkels

Lees ook het vorige artikel in deze reeks: The Fourth of July