Het Nederlands en Indonesië hebben een lange relatie. Het Nederlands werd ooit in Indonesië gesproken want Nederland beheersde het land voor honderden jaren. Er zijn ook veel Nederlandse woorden als leenwoorden in het Indonesisch die tot nu toe nog steeds worden gebruikt. Maar dan komen de vragen voor: hoe belangrijk is het Nederlands en de Neerlandistiek in Indonesië nu? Hoe is de toekomst van het Nederlands en de Neerlandistiek in Indonesië? 

Situatie in het verleden

De eerste Nederlanders kwamen in 1596 naar de Indonesische archipel om een handelsverdrag te sluiten. Specerijen waren een gewild handelsartikel dat ze in Europa met hoge prijs konden verkopen. Het was waarschijnlijk in die tijd dat de mensen in de archipel voor het eerst het Nederlands hoorden, naast het Portugees dat ze een paar jaar eerder hoorden. Het Portugees en Maleis waren toen al lingua franca in de Indonesische archipel. Voor de komst van de Nederlanders in het Oosten werd het Maleis in de Indonesische archipel als de handelstaal gebruikt. 

Later regeerden de Nederlanders met de VOC (Verenigde Oost-Indische Compagnie) en de Nederlands-Indische regering eeuwenlang over Indonesië. Groeneboer (1993) schrijft dat het Nederlands tot het uitroepen van de Indonesische onafhankelijkheid op 17 augustus 1945 echter geen populaire taal is geworden in Indonesië. Maar er waren nog steeds mensen die Nederlands gebruikten in Indonesië, vooral onder de Indonesische bevolking, hoewel tijdens de Japanse bezetting (1942-1945) het gebruik van het Nederlands volledig verboden was. In die periode werd Indonesisch gebruikt. 

In de jaren vijftig werd alles wat met Nederland en het Nederlands te maken had door de Indonesische regering verboden. De anti-Nederland beweging van de Indonesische regering in de jaren vijftig heeft de positie van het Nederlands in Indonesië verder verzwakt (Jeanny & Sunjayadi, 2021). Op scholen werd Nederlands in de jaren vijftig afgeschaft en vervangen door het Indonesisch. Maar toch werd Nederlands in die tijd nog gebruikt.esproken. De reden was dat er nog veel vakboeken en leerboeken in het Nederlands bestonden. Er waren ook nog leraren die Nederlands spraken (Nadia & Sunjayadi, 2021). 

In de jaren zestig werden de diplomatieke betrekkingen met Nederland door Indonesië verbroken. Na gespannen relaties tussen Indonesië en Nederland als gevolg van de politieke situatie, verbeterde de relatie tussen de twee landen aan het eind van de jaren zestig. De verbeterde betrekkingen tussen Indonesië en Nederland boden niet alleen economische kansen, maar ook mogelijkheden voor culturele uitwisselingen. De Nederlandse ambassade opende kleine Nederlandse bibliotheken in Jakarta en andere Indonesische steden, die veel bezocht werden door academici, journalisten en studenten (Vermeulen, Kanumoyoso, Reinhart, 2023).In 1970 werd een afdeling Nederlandse taal en letterkunde (Seksi Belanda) aan de Faculteit der Letteren, Universitas Indonesia geopend (Groeneboer 1996:8). Deze afdeling wordt tot nu toe de enige universitaire opleiding Nederlands in Indonesië en Zuidoost Azië. De hoop was dat afgestudeerden van deze afdeling, de nieuwe generatie Neerlandici zou worden of later betrokken zou raken bij banen die verband houden met het Nederlands. Deze afdeling werd later vakgroep Nederlands (Program Studi Belanda) genoemd. Naast de afgestudeerden van de vakgroep Nederlands waren er ook cursisten van taalcursussen Nederlands aan verschillende instellingen in heel Indonesië: Jakarta, Bandung, Semarang, Yogyakarta, Surabaya, en Makassar. De jongere generatie die de Nederlandse taal beheerst, leek klaar om de oudere generatie te opvolgen.

In andere wetenschappen, zoals rechten, geschiedenis, archeologie, antropologie, islamologie en filologie, vertrouwt men nog steeds op Nederlandstalige bronnen als referentie. Daarom is het vermogen om althans passief Nederlands te beheersen nog steeds vereist. Eind jaren 90 bevond de toeristische sector in Indonesië zich in een goede positie. Onder de toeristen die kwamen, bevonden zich ook veel Nederlanders. Het zou goed zijn als toeristen informatie konden krijgen in hun taal, hoewel dit geen vereiste was aangezien toeristen uit Nederland het Engels beheersten. Toeristen uit Nederland werden niet alleen begeleid door senior-reisleiders die vloeiend Nederlands spraken, maar ook door junior-reisleiders die Nederlands probeerden te leren bij cursusinstellingen in Indonesië, zoals in Bandung, Yogyakarta, Semarang, Surabaya, Makassar. 

Een paar universiteiten verzorgden Nederlandstalige cursussen voor de driejarige beroepsopleiding in combinatie met de toeristische sector, zoals aan de Universitas Indonesia (UI) te Depok, Universitas Gadjah Mada (UGM) te Yogyakarta, Universitas Hassanudin (Unhas) te Makassar, Akademi Bahasa Asing 17 Agustus 1945 (AKABA 17 Agustus 1945) – Academie voor vreemde talen 17 Agustus 1945 te Semarang. Helaas werden de driejarige beroepsopleidingen in die universiteiten gesloten in het midden van de jaren 2000 vanwege de nieuwe regelingen van de universiteiten (UI, UGM, Unhas) en het aantal kleine studenten (AKABA 17 Agustus 1945 Semarang). Toen ik Unhas te Makassar in 2003 verlaat, waren er minder dan 20 studenten. 

Huidige situatie

Ondanks de turbulente geschiedenis blijft het Nederlands in Indonesië nog steeds voortleven. Technologische vooruitgang en de wereldwijde Covid-19-pandemie moedigen mensen aan om op afstand vreemde talen te leren,  waaronder Nederlands. De noodzaak om het Nederlands te beheersen, dat zal worden gebruikt voor onderzoek op het gebied van onder meer geschiedenis, antropologie, recht, islamologie, archeologie en filologie versterkt ook de positie van het Nederlands als één van vreemde talen om te studeren. 

Al is het Nederlands in vergelijking met het Koreaans minder interessant. Tot nu toe blijft het aantal mensen dat Nederlands in Indonesië wil leren groeien. Uit het tussentijdse resultaat van het laatste veldonderzoek in 2024 van mijn collega, Indira Ismail naar het Nederlands in Indonesië blijkt dat het aantaal studenten en cursisten die het Nederlands als vreemde taal en het Nederlands als bronnentaal leren ongeveer 2000 studenten en cursisten. Dit aantal zal waarschijnlijk nog toenemen omdat niet alle universiteiten en opleidingsinstituten in dit onderzoek zijn betrokken (Ismail & Oosterhout, 2024). 

Bij Neerlandistiek in Indonesië is de situatie anders. Hoewel de vakgroep Nederlands Universitas Indonesia (UI) de enige bachelorsopleiding Nederlands in Indonesië en Zuidoost Azië is, worden niet alle afgestudeerden van de vakgroep echt neerlandicus. Vanaf eind jaren 70 tot nu toe heeft de vakgroep Nederlands UI veel afgestudeerden opgeleverd, maar is het aantal neerlandici in Indonesië heel klein. De meesten van hen werken buiten de neerlandistiek. Ironisch gezien is het aantal nieuwe studenten elk jaar vrij hoog (75 studenten). 

Ondertussen is, op basis van het tussentijdse resultaat van het veldonderzoek in 2024 naar docenten Nederlands in Indonesië, de behoefte aan neerlandicus of docent Nederlands vrij groot. Er zijn veel universiteiten die colleges Nederlands als bronnentaal geven. Volgens het resultaat van dat veldonderzoek is er ook nog steeds behoefte aan docenten Nederlands, vooral docenten Nederlands als bronnentaal die goede taaldidactiek hebben. 

Voor de toekomst

Er kan worden gezegd dat de situatie voor het Nederlands (vooral als bronnentaal) in Indonesië in de toekomst niet zorgwekkend is, maar toch: de neerlandistiek heeft aandacht nodig. Interesse om docent Nederlands te worden moet ontwikkeld worden. Daarom heeft de Vakgroep Nederlands UI met de steun van de Taalunieaan twee alumni een studiebeurs voor het masterprogramma toegekend. Na het afronden van hun studie kunnen zij dan hopelijk de Vakgroep Nederlands UI versterken als assistent. Volgens de overheidsvoorschriften met betrekking tot docenten om op de UI te kunnen doceren, moet de kandidaat een master hebben en om vaste docent op de UI te worden moet de kandidaat PhD/doctor zijn. 

De Vakgroep Nederlands UI heeft ook samengewerkt met de Perhimpunan Pengajar Bahasa Belanda di Indonesia (PPBBI)- de vereniging van de Nederlandse taaldocenten in Indonesië om een studiebeurs aan de stagairs van Vakgroep Nederlands UI te geven. De studiebeurs is bedoeld om hun Nederlands taalvaardigheid te verdiepen in Nederland en Vlaanderen. Het is belangrijk dat ze een ‘taalbad’ in Nederland of België krijgen om hun taalpeil te verhogen en ook de cultuur van de Nederlandstalige maatschappij te ondergaan. Met deze opleiding en deze ervaring kunnen ze dan beter Nederlands doceren. 

In samenwerking met de PPBBI en ETC (Erasmus Training Centre) Jakarta maakt de Vakgroep Nederlands UI ook gebruik van het impulstraject van de Taalunie de docentenopleiding te organiseren voor alumni en laatstejaarsstudenten. De opleiding is bedoeld om het peil van de taalvaardigheid van de deelnemers te verhogen tot C1, hun pedagogische vaardigheden en kennis op het gebied van taalonderwijs te ontwikkelen en te verfijnen. Als ze klaar zijn met de opleiding kunnen ze dan Nederlands op de UI doceren en ook bij andere instellingen in Indonesië. 

Hopelijk dat deze inspanningen de motivatie van alumni en studenten van Vakgroep Nederlands UI om docent Nederlands te worden zouden kunnen vergroten, zodat neerlandistiek er in de toekomst kan blijven bestaan. Uiteraard met steun van de overheid die regels stelt aan voorwaarde om vaste docent te worden. Anders bestaat neerlandistiek in Indonesië in de toekomst niet meer.

Referentie

Groeneboer, K. (1993). Weg tot het Westen: Het Nederlands voor Indie 1600-1950; Een  taalpolitieke geschiedenis (Leiden: KITLV uitgeverij).

Groeneboer, K. (1996). De eerste studierichting Nederlands, 1949-1952 in Darmowijono, 

Setiawati (eds.). Dua Puluh Lima Tahun Studi Belanda di Indonesia. Vijfentwintig Jaar Studie Nederlands in Indonesië. Depok: Program Studi Belanda, Fakultas Sastra Universitas Indonesia, pp.1-12. 

Ismail, I & Oosterhout, F. Van. (2024). Het Nederlands Internationaal. De rol van het  Nederlands en de neerlandistiek in Indonesië. Den Haag: Taalunie. 

Jeanny, A & Sunjayadi, A. (2021). The downfall of the Dutch-Language Press in 

Indonesia 1950-1957 in Nazarudin, van Engelenhoven, A.T.P.G (eds). On Language, Education, Politics, and Identity. A Cross-Linguistics Perspective. (New York: Nova Publishers), pp. 305-316.

Nadia, N. & Sunjayadi, A. (2021). Dutch language in education in post sovereignty 

Indonesia: 1949-1950s in Nazarudin, van Engelenhoven, A.T.P.G (eds). On Language, Education, Politics, and Identity. A Cross-Linguistics Perspective. (New York: Nova Publishers), pp. 317-330.

Vermeulen, R, Kanumoyoso, B, Reinhart, C. (2023).The story of the Erasmus Huis. 1960-1971. https://dutchculture.nl/en/news/story-of-the-erasmus-huis-1960-1971