It lêste nûmer fan it blêd Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik is hielendal oan it Aldfrysk wijd. Yn dy bondel stiet in stik fan Stephen Laker oer de labiale wriuwer (of: rûzer) yn it Aldfrysk, oars sein: oer de fonologyske skiednis fan it ding dat mei it letterteken <w> útdrukt wurdt yn bliuwe, driuwe en skriuwe. (Noat: de tekens <> wurde brûkt om skreaune letters oan te tsjutten, de tekens [] binne fonetyske symboalen.)
Der binne, om my, twa redenen om oan dat artikel wat mear omtinken oan te jaan. Yn it foarste plak lit it artikel sjen wat de stúdzje fan lang ferlyn (it Aldfrysk) en fier fuort (it Noardfrysk en it Sealterfrysk) foar de kennis oer ús eigen Fryske fariant betsjutte kin. Yn it twadde plak lit it stik sjen wat de stúdzje fan benammen it Sealtersk, troch in lyts keppeltsje minsken en sûnder de hoed en noed fan in Akademy, Afûk of (Nordfriisk) Instituut, út ‘e wei sette kin.
De <w> yn it Westerlauwersk Frysk is in nuveraardich ding. Dat sjogge wy fuortdaliks al as er him oan it wurdbegjin oppenearret, bygelyks wjirm. It foneem dat wy hjir mei in <w> skriuwe is stimhawwend, lykas de begjinfonemen yn Nederlânsk worm, vorm en zee. Mar yn it Frysk sizze wy foarm en see, altyd mei stimleaze wriuwers oan it wurdbegjin. Dat, je soene sa’n wurd as wjirm net yn it Frysk ferwachtsje. Dy wriuwer fan wjirm waard yn it ferline útsprutsen mei de twalippige healkonsonant [w] fan yn Ingelsk world, lykas it yn it Aldfrysk west hat. In healkonsonant is by definysje stimhawwend – oars as in wriuwer – sadat it probleem fan fisk en see hjir yn it ferline noch gjin rol spile. Der binne yn Westerlauwersk Fryslân minsken dy’t swier mei sa’n [w] útsprekke, of se wiene der yn alle gefallen oant koartlyn. Dat is te lêzen yn bygelyks de dissertaasje fan Willem Visser oer “the syllable in Frisian”. Yn it Sealterske doarp Scharrel (Skäddel) is in oarbliuwsel fan dy âlde útspraak yn ús dagen noch bewarre bleaun (bg. kwede, ‘sizze’ mei [w[), sa docht Stephen Laker ús yn syn artikel te witten.
Stephen Laker syn artikel giet, lykas sein, net yn haadsaak oer dy <w> fan wjirm, mar oer dy yn bliuwe, skriuwe, driuwe en syn wjergaders yn it oare en âldere Frysk. Yn it Sealtersk en Noardfrysk fine wy in fonologyske opposysje dy’t wy mei Westerlauwerske en/of Hollânske earen net ferwachtsje soene. By uzes ha wy fonologyske ‘pearen’ soks as geef en geve. Beide wriuwers wurde mei boppetosken en ûnderlippe útsprutsen, en it iennichste ferskil dat makket is dat de <f> stimleas is en de <v> stimhawwend. Yn it Sealtersk giet it faak oars. Sealters sizze: wy blieuwe (‘bliuwe’) en hie blift (‘hy bliuwt’). De doelfoarm blieuwe wurdt net mei in wriuwer útsprutsen, mar mei de earder neamde twalippige healkonsonant fan it Ingelske world en it Fryske leauwe. In ferlykbere opposysje bestiet ek noch yn it Noardfrysk, driiw ‘driuwe’ en hi draft ‘hy driuwt’ yn it Öömrang (dat op it eilân Amrum praat wurdt.) Dy opposysje hat syn woartels yn it Aldfrysk, bygelyks: skrîwa ‘skriuwe’ en hî skrifth ’hy skriuwt’.
Yn ús eigen westlike fariant fan de Fryske taalfamylje is ien en oar ferienfâldige ta bliuwe/skriuwe en bliuwt/skriuwt, sa’t wy witte.
De auteur wol der op út dat it Frysk hjir oarspronklik de wriuwers fan it Spaanske hablar [aβˈlar] en syn stimleaze fariant hân hat: beide wurde mei twa lippen útsprutsen. Yn it Sealtersk en inkelde dialekten fan it Noardfrysk hat him dat letter ta de healkonsonant [w] en de stimleaze wriuwer [f] ûntjûn. (Wy ha dyselde [w] yn skriuwe, lykas sein.)
Binne al sokke argayske pearen soks as Sealter blieuwe en blift no hielendal ferdwûn by ús? Yn in fuotnoat stiet wat oer Frysk leaf en syn fergrutsjende trime, en dan prate wy fral oer leaf yn de betsjutting fan: ik ha like leaf tsiis as hunich op ‘e bôle. Dêr ha wy in moai ferskynsel by de ein. Party minsken brûke de foarm leaver as komparatyf, mei of sûnder brekking, bygelyks: ik ha leaver tsiis as hunich. In oare foarm, dy’t wy ek geregeldwei hearre, is ljouwer: ik ha ljouwer tsiis as hunich. (Dat is goed te sjen op it dialektkaartsje fan Jan Jelles Hof, dêr’t Laker nei ferwiist.) Dy foarm ljouwer komme wy yn it skreaune Frysk net faak tsjin. Faak wurdt ljouwer sein en leaver skreaun, sa is myn ûnderfining. Wurdt it, inkeldris, ál skreaun, dan sjogge wy almeast de skriuwwize leauwer. Wat ús fernuvert, want leauwer hat in folslein oare útspraak as de haadnamme leauwer yn de betsjutting fan ‘ien dy’t leaut’. Blykber hat it wurd ljouwer in heal-yllegale status yn ús Frysk. It is foar it neist net regelmjittich genôch en dêrom net geef genôch, sa liket it. De wierheid is, krektoarsom, dat ljouwer op ‘e ien as oare wize in prachtich stikje let-Aldfrysk bewarret, te witten de opposysje tusken de wriuwer [f] yn leaf en de healkonsonant [w] yn ljouwer sels. It Aldfysk hie liâf en liâuara. It Sealtersk lit in streekrjochte fuortsetting fan de Aldfryske sitewaasje sjen: ljoof en ljauer. De lange Aldfryske <â> wurdt yn it Sealtersk ta <oo>, lykas yn Boom (Aldfrysk bâm). Mar dy rutsen <â> ferliest yn it langere wurd liâwara geandewei syn rekking en bliuwt sadwaande in gewoane <a> yn it Sealterske ljauer. Us Fryske foarmen leaf en ljouwer lykje dêr in soad op. De lange Aldfryske <â> fan liâf feroaret hjir ta <ea>, lykas yn beam. Us paken en beppen skreaune noch ljeaf (mei in <j> dêryn), dêr’t wy noch in oerbliuwsel sjogge fan de <i> yn liâf.
Hoe’t de foarm ljouwer krekt ûntstien is, wit ik net. It kin him op deselde, streekrjochte wize út it Aldfrysk ûntjûn ha as Sealtersk ljauer (dat sa’n bytsje deselde útspraak hat). It ek hiel goed in gefolch wêze fan de sa neamde Jorwert-brekking. (Foarbylden dêrfan binne, bygelyks, Jorwert út Ewerwerth, jûn út êwend, Aldfrysk tiole ‘tafel’ út tewle, ensafuorthinne. It Frysk hat lyksa bleau njonken nl. bleef, leau njonken nl. (ge)loof, en reau njonken Grinslânsk raive (‘ark’) en Sealter Räiwe (ek: ‘ark’).) Yn beide gefallen is yn ljouwer in oerbliuwsel fan it twalippige foneem út it Aldfrysk bewarre, yn gearhing mei tosklippich leaf (en syn stimhawwende fariant yn leave). En dat is in bysûnder ding. De measte sprekkers fan it hjoeddeistige Frysk sille dat fonologyske pear fan tosk-lippich [f] en twalippich [w] yn leaf en ljouwer miskien sels net sa ‘oanfiele’, omdat ljouwer yn it foarste plak as fergrutsjende trime by graach sjoen wurdt. Mar dy is der wol! En dat docht bliken út sa’n ûndersyk oer lang ferlyn en fier fuort.
Ta slot: de Britske taalkundige Stephen Laker is by de bekende âldfrisist Rolf Bremmer promovearre. Hy hat it ien en oar oer de histoaryske fonology fan it Frysk publisearre en komt geregeldwei yn it Sealterlân foar taalkundich fjildwurk. Mar syn deistich brea fertsjinnet er as taalkundich dosint oan de Kyushi-universiteit yn Japan.
In oare en like produktive ûndersiker is Menno Aden, dy’t in treftige ferlykjende stúdzje fan it eastlike Aldfrysk en syn neiteam publisearre hat. Menno is yn it deistich libben myzyklearaar.
It tredde foarbyld yn it rychje, Pyt Kramer fan Mildaam (1936), is net om ‘e nocht eareboarger fan de gemeente Sealterlân. Hy hat yn lange jierren in ûnbidich soad wurk dien foar de beskriuwing fan it Sealterfrysk, sa’t ûnder oaren oan syn lange list fan publikaasjes te sjen is. Wurk fan poerbêst nivo, en tagelyk willewurk, want hy is fan oplieding elektro-technikus.
De stúdzje fan it Sealtersk kin fansels net altyd ôfhinklik bliuwe fan sok partikulier inisjatyf. Tanksij de Fryske Akademy is der bygelyks in “Sprachlehre” fan it Sealtersk, dy’t op ‘e webside “seeltersk.de” te lêzen is (“kies: “Saterfriesisch lernen”). Op dit stuit wurdt in akademyske stúdzjerjochting Sealtersk yn Oldenburg op priemmen set, want der moat fansels “Nachwuchs” komme.
Laat een reactie achter