Vertaalproblemen in Alice:

Dingen toevoegen in de tekst

Het mag natuurlijk niet, eigenkokertjes toevoegen aan de tekst, en meestal hoeft het ook niet, maar in elk boek dat ik vertaal heb ik minstens één keer een heel leuke en heel passende grap die je alleen in het Nederlands kan maken en die daarom de auteur nooit bedacht kan hebben, en ja, die smokkel ik er dan in.

In dit geval is het niet zozeer een extra grap, als wel van een beetje doorsnee, weinig verrassende en lange opsomming toch iets aardigs proberen te maken.

Alice had been to the seaside once in her life, and had come to the general conclusion, that wherever you go to on the English coast you find a number of bathing machines in the sea, some children digging in the sand with wooden spades, then a row of lodging houses, and behind them a railway station. (The Pool of Tears, 21)

Alice was in haar leven één keer naar zee geweest en was tot de conclusie gekomen dat je overal aan de kust a. verrijdbare kleedhokjes hebt, b. kinderen met emmers en schepjes die spelen op het strand, met daarachter c. een rij vakantiehuizen en daar weer achter d. een treinstation. (Het tranendal, 23)

De uitgever vroeg of het nodig was, dat ik er een letterlijstje van maakte, a tot en met d. Want het stond er niet in het Engels. Is het nodig? Ik had het eerst niet, en toen liep de zin zo – het is een parenthese, wat ook een aparte sfeer schept: ‘(Alice was in haar leven één keer naar zee geweest en was tot de conclusie gekomen dat je overal aan de kust verrijdbare kleedhokjes hebt, kinderen met emmers en schepjes die spelen op het strand, met daarachter een rij vakantiehuizen en daar weer achter een treinstation.’ – waar niets mis mee is, maar op mij toch overkomt als een enigszins on-spannende opsomming van wat zie je aan het strand. Als je die dingen pseudo-precies afvinkt, lijkt het of Alice pas aan de hand van alle vier de kenmerken met zekerheid kan besluiten of het een echt strand is. Dus ja, ik vond dat het nodig was.

Monden en bekken

Als Alice het huis van het Witte Konijn uit is, komt ze in het bos een hondje tegen, een puppy, maar waar Alice heel klein is, formaat konijn, is de pup formaat pup en dus een monster. Het lieve hondje dat zo graag wil spelen komt op haar af –

… with its tongue hanging out of its mouth, and its great eyes half shut (The Rabbit Sends in a Little Bill, 37)
… hijgend, met zijn tong uit zijn mond en zijn ogen halfdicht (Het Konijn stuurt een Toontje lager, 39)

In het verrekte Nederlands hebben mensen een mond en benen, maar dieren hebben dan weer een bek en poten, behalve als je een paard bent, want dan ben je een Edel Dier en heb je ook een mond en benen: ik vertik het mee te gaan in die volgens mij gedateerde flauwekul. Voor mij mag het hele dierenrijk, inclusief het menselijke dierendeel, begiftigd zijn met bek en poten, maar in een polymorf boek als Alice, waarin zelfs sneeuw en woorden hun eigen wil hebben, opteer ik hier voor het hondelijke hebben van een mond. Waarmee ik ook maar wil zeggen: Regels? Geen regels. Vertalen: ad hokker kun je het niet krijgen. Elk probleem verdient zijn eigen afweging.

For a few minutes

Minutes en seconds komen in alle Engelse boeken vaak voor. Een voorbeeld uit Alice:

For a few minutes all went on well (The Garden of Live Flowers, 135)
Een poosje ging alles goed (De levende bloemenhof, 132)

De Engelse tijdsaanduiding minute wordt doorgaans heel losjes gebruikt en staat niet letterlijk voor een minuut, in elk geval veel minder dan in het Nederlands het geval is. Ook once or twice is zelden een of twee keer (meestal is dat namelijk wel uit te maken, als puntje bij paaltje komt: tot twee kan iedereen wel tellen), maar iets als een paar keer. En five or six people meestal een stuk of vijf man. Ook a moment vertaal ik in Alice meestal niet met een moment of een ogenblik maar met het iets rekbaardere, vagere, minder gepreciseerde begrip een tel, zoals in ‘The next moment soldiers came running,’ het begin van The Lion and the Unicorn, 194, ‘Nog geen tel later kwamen er soldaten’, Leeuw en Eenhoorn, 188.

Rather shyly

 Alice is een welopgevoed meisje en zal niet meteen van leer trekken als iemand iets onbeleefds tegen haar zegt. Als de Rups vanaf de verhevenheid van zijn paddestoel het woord tot Alice neemt met de vraag ‘Who are you?’ – met de nadruk op you, zodat je er iets in kan horen als ‘En wie mag jij wel wezen,’ dan volgt er:

Alice replied, rather shyly (Advice from a Caterpillar, 41)
Alice antwoordde bedeesd (Raad van een rups, 43)

Het woord rather komt 25 keer in Wonderland voor en 37 keer in Through the Looking-Glass. Dat is rather a lot. Het is een modaal woordje dat in het Engels echt Engels werkt, een beetje beating about the bush, nooit te hard, nooit rechtstreeks, maar dat in onze Lage maar Botte Landen al gauw, als het teveel wordt gebezigd, overkomt als liefdoenerigheid. Kan dus gevoegelijk hoegenaamd in veel gevallen geschrapt worden. Ik vertaal het bij voorkeur als enigszins, als het moet (14 keer in totaal), dat voor mij al enigszins tongue in cheek is – wat ik minder heb bij de alternatieven een beetje en nogal, waarentegen ietwat teveel van het ironische goede is, dikwijls. Edoch, zeg nooit op voorhand nooit. Ook best een uitstekend maar best vaak in Vertalië over het hoofd gezien alternatief is best. Best goed!

Voor shy heb je best een paar mooie en begrijpelijke maar toch bijzondere vertalingen in het Nederlands, naast het afgezaagde verlegen. Wat zeg ik, een hoop: bedremmeld, beteuterd, beduusd, blohartig, maar ook opgelaten, schichtig, beschroomd, al naar gelang de situatie. Weet je niet hoe leuk het is om die woorden in levenden lijve op papier tegen te komen? Gebruik ze dan ook en bedremmel jezelf niet. Er zou straf moeten staan op het gebruik van de eerste woordenboekbetekenis in vertalingen.

Een doorlopend bijgewerkt register op alle VandaagsVertaalProblemen staat in blog 345, hier.