Taal: brug of barrière? Een pleidooi voor gelijke onderwijskansen in het Koninkrijk (11)

‘Taal: Brug of barrière‘ is de titel van een boek van Juana Kibbelaar. Wij hebben toestemming van de auteur deze prikkelende tekst over onderwijstaal in de Benedenwindse eilanden als serie op Neerlandistiek te plaatsen. Het boek kan ook hier worden gedownload.

Gevolgen van onvoldoende Nederlands

De constatering van universiteiten op Curaçao en Aruba dat het studenten ontbreekt aan Nederlandse taalbeheersing is zorgwekkend. Wat betekent het eigenlijk als een leraar, of wie daarvoor studeert, het Nederlands onvoldoende beheerst? Dat zij dan als leraar het Nederlands niet goed kunnen overdragen is evident, maar dat is slechts een deel van het probleem. Veel belangrijker is dat zij hierdoor onvoldoende in staat zijn zelf een goede ontwikkeling door te maken. Een goede leerkracht moet niet alleen goed kunnen lezen, schrijven en rekenen, maar moet ook voldoende algemene kennis van de wereld hebben. Wie het Nederlands niet goed machtig is, heeft in de hele schoolloopbaan, basisschool en voortgezet onderwijs, zelf niet de kans gehad voldoende kennis en vaardigheden te ontwikkelen.

Met deze ontoereikende voorbereiding op havo of mbo, moeten toekomstige leraren op de opleiding vakliteratuur op hbo-niveau bestuderen, zoals didactiek en pedagogiek, vakinhoudelijke literatuur over rekenen, geschiedenis, aardrijkskunde en al die andere vakken waarin ze les moeten geven. Vakliteratuur is in het Papiaments niet of nauwelijks beschikbaar. Maar Nederlandstalige vakliteratuur bestuderen, doorgronden en verwerken is onmogelijk met een onvoldoende taalbeheersing. Met als gevolg dat velen onvoldoende in staat zijn zich de beroepskennis en beroepsvaardigheden eigen te maken die voor een goede uitoefening van het vak van leraar noodzakelijk zijn. De meesten krijgen toch een diploma, ook als overduidelijk is dat zij onvoldoende voorbereid zijn op het moeilijke vak van onderwijzen. We zitten in een vicieuze cirkel, want inmiddels geven zij de volgende generatie les….

Ontoereikend examensysteem op koninkrijksniveau

Hoe kan dat eigenlijk? We hebben in het Koninkrijk toch hetzelfde examensysteem? Een havodiploma geeft toch dezelfde rechten overal in het Koninkrijk? Maar wat als havisten aan de Caribische kant van de oceaan het Nederlands onvoldoende beheersen? Hoe kan het zijn dat leerlingen en studenten jarenlang voldoendes halen voor Nederlands, slagen voor hun examen en vervolgens niet uit hun woorden kunnen komen? En al helemaal niet iets op papier kunnen zetten. In de hele onderwijsketen betekent onvoldoende Nederlandse taalbeheersing dat leerlingen onvoldoende kans hebben op het betreffende opleidingsniveau kennis en vaardigheden op te doen. Hoewel voor een deel examens afgelegd worden die in koninkrijksverband hetzelfde zijn, is het huidige systeem van onderwijs, examens en toetsen klaarblijkelijk onvoldoende toegerust om te beoordelen in hoeverre Papiamentstalige leerlingen in staat zijn op allerlei terreinen zelfstandig (!) kennis te vergaren via een taal die niet hun thuistaal is. Dit is terug te zien in de problemen waar studenten mee kampen bij een vervolgopleiding.

Dat een groot deel van de leerlingen het Nederlands onvoldoende machtig is, maakt het waarschijnlijk dat veel leerlingen de school verlaten als laaggeletterden en laaggecijferden. Leerlingen of studenten die een diploma behalen, worden doorgaans niet aangemerkt als laaggeletterden. Maar indien zij moeite hebben met leesbegrip in het Nederlands (of een andere grote taal) bevinden zij zich de facto in dezelfde positie als laaggeletterden in Nederland. Overigens is de vraag ook of jongeren hun initiële leesvaardigheid in het Papiaments überhaupt wel op peil kunnen houden, gezien het geringe leesaanbod in het Papiaments. Regelmatig is op de eilanden de toename van drop-outs onderwerp van gesprek. Hoewel dat inmiddels een zorgelijk grote groep is, moet de focus niet op de uitvallers liggen, maar op het onderwijs zelf. Want het merendeel van de leerlingen maakt hun school of studie af en behaalt diploma’s. Echter, indien zij een diploma ontvangen terwijl zij niet hetzelfde werk- en denkniveau hebben, niet hetzelfde weten en kunnen als examenkandidaten elders in het Koninkrijk, betekent dat een devaluatie van diploma’s. En dat is een zorgwekkende zaak die het hele Koninkrijk aangaat.

Lage verwachtingen leiden tot lage uitkomsten

In diverse beleidsdocumenten is de redenering dat niet verwacht mag worden dat Papiamentstalige leerlingen aan dezelfde normen voldoen als Nederlandstalige leerlingen. Wat dan wel de norm moet zijn, blijft onduidelijk; waarmee wordt dan wel vergeleken? De veronderstelling is dat Papiamentstalige leerlingen geen hoge Nederlandse doelen aankunnen omdat het niet hun moedertaal is. Vanuit dat standpunt wordt in beleidsdocumenten gepleit voor het ontwikkelen van Nederlandstalige lesmaterialen met teksten van een lager niveau. Versimpeling werkt echter averechts. Want lage verwachtingen leiden tot lage uitkomsten. Met als gevolg dat je uiteindelijk helemaal niet meer op de standaard in het Koninkrijk uitkomt. Kinderen leren meer als ze uitgedaagd worden met teksten op niveau die zij zelf interessant vinden. Het is de taak van de leerkracht ervoor te zorgen dat zij deze teksten ook begrijpen. Dat het onderwijs momenteel geen hoge doelen behaalt, maakt zowel leerlingen als leraren onzeker en leidt tot frustratie. Het ligt niet aan hen, maar is het gevolg van verkeerde beleidskeuzes.

Dat het al vele decennia niet lukt met het Nederlands zorgt ook voor een vicieuze cirkel. Want onvoldoende taalbeheersing leidt er in de praktijk toe dat de lat al decennia structureel en over de hele linie te laag wordt gelegd. Zodanig dat veel leraren inmiddels geen idee hebben welk niveau of welke leerstof bij welke leeftijd past. Daardoor wordt zelfs in de lessen die in het Papiaments worden gegeven op een te laag niveau ingestoken. Door onvoldoende zicht op het niveau van eindtermen ontbreekt het gevoel van urgentie. Het eerdergenoemde memoriseren en reproduceren in het onderwijs is zichtbaar in de hele onderwijsketen, van laag tot hoog. Immers, interactief onderwijs over kennisonderwerpen is lastig zonder voldoende taalbeheersing. In plaats daarvan is ‘uit het hoofd leren’ voor veel leraren een vaste didactiek geworden, ook in lessen die in het Papiaments worden gegeven. Dit is schadelijk voor de ontwikkeling van leerlingen en voor hun vermogen om zelfstandig na te denken. Bovenstaande is ook te zien in voorschoolse faciliteiten, terwijl daar vrijwel alleen Papiaments gesproken wordt. Dat bevestigt dat niet het Nederlands an sich de veroorzaker van problemen is, maar dat er onvoldoende zicht is op wat ontwikkeling inhoudt.

Nederlands als Vreemde Taal is een onjuiste aanpak

Voorstellen ter verbetering gaan doorgaans over meer aandacht voor de Nederlandse taal. Men benadert het Nederlands stelselmatig als apart vak, terwijl een breder perspectief nodig is. De verwarring daarover is te zien in de huidige door Nederland geïnitieerde aanpak van Nederlands als Vreemde Taal (NVT) voor de BES-eilanden. Deze aanpak is onjuist, want vanwege de kleinschaligheid van het Papiaments moet het Nederlands op Bonaire (en Aruba en Curaçao) een rol innemen die afwijkt van de rol van het Nederlands op Sint Eustatius en Saba, waar het onderwijs Engelstalig is. De benodigde doelstelling en didactische aanpak kunnen voor de twee eilandengroepen niet hetzelfde zijn. Er is een ABC-beleid nodig in plaats van een BES-beleid.

Onvoldoende signalering

De kleinschaligheid van de eilanden betekent ook dat er onvoldoende onderzoek is naar stijgende of dalende onderwijsprestaties, laat staan onderzoek naar de oorzaak ervan. Elk eiland heeft eigen beleid en eigen toetssystemen zodat zelfs vergelijkend onderzoek tussen de eilanden onderling onmogelijk is. We kennen op de eilanden geen periodieke grootschalige (internationale) vergelijkende onderwijsonderzoeken als PPON, PISA of PIRLS. Geen regelmatig wetenschappelijk onderzoek met effectmetingen over van alles en nog wat; niet longitudinaal, niet kwantitatief, noch kwalitatief. Geen Commissie Parlementair Onderzoek Onderwijsvernieuwingen (Dijsselbloem) die het politieke en maatschappelijke debat stuurt of beïnvloedt. Kortom: er is niets of niemand die signaleert dat we op de verkeerde weg zijn…

De maatschappelijke gevolgen van de taalkwestie zijn echter ernstig, verstrekkend en totaal onderschat. Daarover meer in het volgende artikel.