Een vertaalproject ter herdenking van de Tweede Wereldoorlog

Eind 2024 ontving ik een e-mail met een voorstel: “Vertalingen Nederlands-Spaans voor Poetry International”. Het voorstel bevatte twee magische woorden waardoor mijn ogen direct wijd open gingen staan en begonnen te glinsteren: vertalingen en poëzie. Fleur Jeras –programmamaker en vertaalcoördinator van het Poetry International Festival in Rotterdam– vraagt of ik een van de drie vertalers uit het Nederlands in het Spaans wil zijn voor een heel bijzonder project: Bombing of poems. Nog voor ik het projectvoorstel las, voelde ik al dat ik volmondig ‘ja’ ging zeggen.

Wat is Bombing of poems?

Het Bombing of Poems wordt georganiseerd door het Chileense kunstcollectief Casagrande en is een performance in de openbare ruimte ter herdenking van de mensen die zijn omgekomen in een stad die in een oorlog zwaar was gebombardeerd. Het kunstcollectief Casagrande heeft voor deze editie samengewerkt met de Nederlandse organisatie Poetry International, en wil nu in poëzie de slachtoffers herdenken die zijn omgekomen bij het bombardement op Rotterdam in de Tweede Wereldoorlog.  

Hoe doen ze dat? Door bommen te ruilen voor woorden en, meer specifiek, voor gedichten gedrukt op boekenleggers die ze vanuit een helikopter laten vallen boven de stad Rotterdam, tijdens  zonsondergang, op dezelfde dag dat het bombardement plaatsvond in 1940: 14 mei. Het is ook een manier om de liefde en schoonheid van poëzie te vieren, en tegelijkertijd een ruimte te openen om de kracht van woorden, literatuur en poëzie een substituut te laten zijn voor wapens, oorlogen en bombardementen.

In totaal werden 100 verschillende dichters geselecteerd. Omdat het een samenwerking was tussen twee instellingen, een Nederlandse en een Chileense, selecteerden beide instellingen 50 gedichten van dichters uit hun eigen land. Deze werden allemaal vertaald: die uit Chili in het Nederlands en die uit Nederland in het Spaans. Hier kom ik in beeld, samen met twee geweldige poëzievertalers uit het Nederlands in het Spaans –Micaela van Muylem en Daniela Martín Hidalgo– en drie geweldige vertalers uit het Spaans in het Nederlands: Joep Harmsen, Lisa Thunnissen en Bodil Kok.

Het vertaalproces

Aan de slag: poëzie vertalen. Acht jaar geleden heb ik mijn eerste gedicht vertaald, in wat mijn eerste vertaling van poëzie uit het Nederlands zou worden, gepubliceerd in een literair tijdschrift. Destijds had ik het geluk de auteur te ontmoeten, naast haar te zitten terwijl ze elk vers, elk woord uitlegde. Samen maakten we een versie in het Spaans, waarbij zij me hielp met alle verborgen betekenissen, terwijl ik mijn ogen sloot en de gedichten in mijn hoofd zong zodat het ritme zou worden gerespecteerd.

Als er al een heel duidelijk onderscheid is tussen algemene en literaire vertalingen, dan verdient het vertalen van poëzie een heel aparte ruimte. Het gaat meer om het creëren van een gedicht dat geïnspireerd is op een ander gedicht, of om het creëren van een nieuw gedicht met het origineel als script: een nieuw gedicht dat dezelfde toon heeft als het origineel. Daarom, meer dan over vertalen gaat het over creëren, meer dan ooit. Moet je een dichter zijn om poëzie te vertalen? Voor veel uitgevers wel, voor mij niet. Zonder al te zeer in dit debat te willen treden, wat nodig is om poëzie te vertalen –of je nu dichter bent of niet– is dat je veel poëzie gelezen hebt en dat je een goed oor hebt en gevoelig bent voor ritme, voor de keuze van de juiste woorden. En veel empathie voor de ander: de dichter.

Voor dit project deed ik een eerste lezing van de zestien gedichten die ik moest vertalen, en het was iets magisch om elk van hen te ontdekken. Sommige dichters kende ik al –het waren zelfs vrienden– van sommige namen had ik al gehoord, en sommige waren zeer bekende dichters en schrijvers in Nederland. Dus het was een enorme eer voor mij en ik hoopte dat ik het waar kon maken. Door van de ene dichter naar de andere te gaan, met een andere stijl en stem, werkte elk gedicht als een apart boek en besteedde ik twee tot drie dagen aan elk gedicht, waarbij ik altijd ruimte moest laten om de stem in mijn hoofd te veranderen. Sommige waren vrij gemakkelijk te interpreteren en te vertalen in het Spaans, maar andere waren het niet zo. Voor deze laatste vormden de Spaanse vertalers een zeer nuttig overlegteam, maar ik maakte ook gebruik van een hulpmiddel dat door Fleur was voorgesteld: rechtstreeks contact opnemen met de dichters. Ik was heel verbaasd en verrast dat ze onmiddellijk antwoordden en me een gedetailleerde uitleg gaven van elk woord, van de betekenis die erachter lag, van de oorsprong ervan, van het eerste beeld dat voortkwam uit een eigen ervaring, die voor hen van groot belang was en die ze onder woorden hadden gebracht. Het ontdekken van die diepe betekenissen achter een gedicht is alsof je een abstracte schilder de betekenis van zijn schilderij laat uitleggen. Je kunt je de hele wereld –of het universum– dat erachter schuilgaat niet voorstellen.

Veel vertalers houden er niet van om contact op te nemen met auteurs omdat ze denken dat de auteurs het gevoel kunnen hebben dat ze de vertaling niet zonder hulp kunnen doen, dat ze niet goed genoeg zijn. Voor mij is het juist het tegenovergestelde, behalve dat het een heel spannend proces is. Het is een zeer verrijkende ervaring dat ik elk gedicht uitpak en de oorsprong ervan leer kennen, mijn vinger in de wond van de pijn of vreugde van elk van hen steek en me zoveel mogelijk inleef in die persoon. En dat gevolgd door het dan allemaal vertaal in woorden in het Spaans, geleid door hun origineel, dat als een kaart dient, alsof ze het in mijn oor fluisteren. Ik denk dat juist dát de grootste voldoening is die ik als vertaler kan hebben. 

Nadat ik een eerste versie van alle gedichten had gemaakt, heb ik ze na een aantal weken opnieuw gelezen, met andere ogen. Ik veranderde een aantal woorden die het ritme belemmerden. Ik las ze hardop, ik zorgde ervoor dat ik een gedicht had gemaakt met dezelfde toon als het origineel. En ik stuurde ze op, hoewel de uiteindelijke versie waarover je (bijna) helemaal tevreden bent (bijna) nooit bereikt wordt. Er moest een deadline gehaald worden: op 14 mei moesten alle boekenleggers klaar zijn.

Evenement

Het evenement vond plaats in Rotterdam op 14 mei 2025. Ik kon er helaas niet bij zijn, maar omdat ik in juni naar Amsterdam ga, wordt er een doos met boekenleggers in mijn vertaling bewaard, zodat ik die persoonlijk kan ophalen. 

Toen ik die dag aan mijn bureau in Madrid zat, dacht ik –bij wijze van meditatie– aan elk van de boekenleggers die mijn naam als vertaler dragen en waarin ik een stukje van mezelf heb achtergelaten: van mijn toewijding, van de zorg, liefde en empathie die ik in al die vertalingen heb gestopt. 

Ik hoop  dat deze zorg, liefde en empathie de lezers bereiken die op die dag een boekenlegger uit de hemel zagen neerdwarrelen. Zo kan ik op mijn manier helpen om de redenen voor de oorlogen te heroverwegen, om een einde aan de bommen te eisen, wereldwijd en voor altijd.

Een voorbeeld: Marjolijn van Heemstra

Tot slot wil ik een voorbeeld van een van mijn vertalingen geven, waarvoor ik met de auteur contact heb opgenomen: Marjolijn van Heemstra. Marjolijn dacht dat de titel van haar gedicht, “Liefde”, anders moet in het Spaans, omdat het in het Nederlands echt naar het lief/loof van het gedicht verwijst, maar ze was bang dat het zonder die connectie in het Spaans (lief en loof hebben in het Spaans niet hetzelfde verbond van klanken) een beetje een clichématige title was. Daarom stelde ik voor om het te vertalen als “Contra la gravedad” (“Tegen zwaartekracht”), wat ze goed vond. Dit is ook een voorbeeld van hoe de conversatie met de auteurs tot hele goede oplossingen en gedichten kan leiden. 

LIEFDE

Ik hou van bomen zonder blad. Kale takken
lijken wortels, lucht de transparante grond.
Het meeste water stroomt naar zee, in de boom
stroomt het richting hemel. Niet alles vloeit
naar het laagste punt. 

Liefde, lees ik, deelt wortels met geloven, ergens
in de oudste runen komen beide woorden samen,
lief, loof, verbond van klanken. In de basis is liefde
dan een kwestie van vertrouwen, weten zonder
bewijs. 
 
Lief, loof. Ik fiets langs de bomen en denk aan
de beekjes die houterig ruisen onder hun schors,
kronkelend tegen zwaartekracht in, hoeveel
wonderbaarlijks er om ons heen verborgen ligt,
aan het verbond tussen bast en borst.

CONTRA LA GRAVEDAD

Me gustan los árboles sin hojas. Las ramas peladas
parecen raíces, tierra transparente el firmamento.

El agua se dirige casi siempre hacia el mar, en el árbol
lo hace hacia el cielo. No todo fluye hacia
el punto más bajo.

Amor, leo, comparte raíz con creencia, en las runas
más antiguas ambas palabras aparecen juntas,
amor, follaje, son sonidos unidos. En la base el amor es

una cuestión de confianza, de saber sin tener pruebas. 

Amor, follaje. Paso con la bici junto a los árboles y pienso
en arroyos que susurran desgarbados tras sus troncos, y
serpentean contra la gravedad, cuántos milagros se hallan

ocultos a nuestro alrededor, 

en la unión entre pecho y corteza. 

Hier kan je de officiële aftermovie bekijken.