Sommige probeersels van de vroegmoderne pen hebben we aardig in beeld – denk aan de bijdragen in alba amicorum. Maar sommige ook helemaal niet. Naar die handgeschreven teksten zou ik heel graag meer onderzoek gedaan zien worden. Ik ben er zelf in mijn onderzoek nooit veel mee bezig geweest, ook ben ik niet goed geoefend in het lezen van handschriften, maar ik vermoed dat er daarin veel te ontdekken valt.

Dat vermoeden heb ik door een aantal ervaringen. Tijdens mijn promotieonderzoek naar poëzie van gereformeerde predikanten stuitte ik dankzij taalkundige Geert Dibbets (die me aanstak met zijn fanatieke zoektocht naar alles wat de predikant Johannes Vollenhove ooit schreef) op een serie van handgeschreven gedichten van Vollenhove in de KB. Er was duidelijk aandacht besteed aan die gedichten: mooi handschrift, een enkel gedicht met een mooi gekleurd lintje. Een van de gedichten trok vanwege de inhoud mijn aandacht. Vollenhove schreef het in 1683, voor zijn tweede vrouw Katharina Rozeboom. Het gedicht spreekt eigenlijk voor zich:

Aen Mejuffrou Katharina Rozeboom, Genoemt Goethals

Myn allerliefste kaatje,
Myn beste kamerraatje,
Zo dra te scheiden? Laat je
Gezeggen. want dit schaat je
In ’t minste niet, ik haat je
Geensins, als ’t zwakste vaatje.
Ei gun me noch een praatje,
Myn lekkerste avontslaatje.
Dit weigerde mamatje
Weleer niet uw papatje.
Gelt raat hier, dit ontraatje
Mary noch Alidatje.[1]

Speels, niet moralistisch: zo kende ik Vollenhove niet als dichter in het werk dat van hem gedrukt was. Ik had een exemplaar van zijn Poëzy (1686) dus ik kon eenmaal thuis driedubbel checken. Het stond er niet in. Het lijkt aannemelijk dat hij deze stijl voor intimi bewaarde. En: zijn intimi vonden het na zijn dood belangrijk genoeg om te bewaren.

Een paar jaar later kregen we als docenten vroegmodern in Utrecht van een student een handgeschreven gedicht getiteld ‘Kers-Wensch’  voorgelegd. Onder de titel staat:  ‘Van Anna van Pels, out ix jaer 1681’. De student wilde weten of we wisten van wie het gedicht was. Het leek duidelijk op een gedicht van Huygens over kerst, maar bleek een variatie daarop. Geschreven door een jong meisje dat en passant ook nog haar kalligrafievaardigheden oefende. We konden toen weinig vinden over Anna van Pels, maar inmiddels zijn er veel archieven gedigitaliseerd en is er een aantal opties: Anna Pels, geboren in Leiden in 1673 als dochter van Joost Pels en Adriaentgen van Scherpenseel (maar deze Anna wordt niet meer vermeld in het testament van haar oma in 1688, dus mogelijk werd zij geen 9 jaar oud). In 1691 is een Anna de Pels getuige bij een doop van een kind van Adriane (ook wel Arnolda of Aertje) de Pels in Rotterdam. En een Annetie de Pels is doopgetuige in Rotterdam in 1706 en 1708. Wie haar familie ook geweest is, ook die familie vond het handschrift belangrijk genoeg om het te bewaren.

Die twee handgeschreven gedichten doen me afvragen: wat heeft er allemaal aan teksten gecirculeerd in handschrift dat we in de literatuurgeschiedenis niet meenemen, omdat we die vooral op gedrukte teksten baseren?

Dat is geen triviale vraag, omdat het corpus dat we niet kennen mogelijk zeer afwijkt van wat we wél kennen, als je kijkt naar de twee voorbeelden die ik hierboven gaf. Er werd anders geschreven, en ook door anderen? In een artikel dat ik recent schreef met Leon van Wissen en Jirsi Reinders in het kader van het NWO-project Golden Agents koppelden we zoveel mogelijk databases uit de vroegmoderne tijd om achter de leeftijden van schrijvers van gelegenheidsgedichten te komen. Ik wilde weten hoe die het ambacht van schrijvers leerden. Een officiële schrijfopleiding was er niet (er was geen gilde voor schrijvers), waaruit bestond dan de informele scholing? We vonden jonge schrijvers in de bundels met gedrukte gedichten op huwelijken, maar geen van die jonge dichters was een vrouw. Terwijl we door Anna van Pels weten dat meisjes ook gelegenheidsgedichten schreven. En we weten ook dat in de periode 1600-1800 steeds meer werk van volwassen vrouwelijke schrijvers gedrukt werd. Oefenden meisjes meer in de privésfeer, schreven ze wel handgeschreven gedichten die nu nog in familiearchieven op ons liggen te wachten? Het project van Aron Ouwerkerk roept een vergelijkbare vraag op. Hij kijkt naar in het Latijn geschreven teksten van vroegmoderne vrouwen, maar werkt noodgedwongen met biografieën die het bestaan van deze vrouwen archiveerden. Die biografieën baseren zich vaker niet dan wel op gedrukt werk: hoeveel schrijfsters zijn we zo in de loop der eeuwen uit het oog verloren? Voor zijn project een zeer relevante vraag omdat hij het onderzoek doet om de beeldvorming rond die Latijn-schrijvende vrouwen te volgen tot en met eerste feministische golf, eind negentiende eeuw. De mechanismen van in- en uitsluiting die in de loop van die eeuwen optreden zijn niet te vermijden, maar voor onze toekomstige bestudering en waardering van deze vrouwen maakt het wel uit als we alles mee kunnen nemen wat er was. Ook dat wat altijd in privésfeer in handschrift circuleerde en bewaard bleef.

Website

En dan zijn er daarnaast al die andere plekken op de wereld waar mogelijk in archieven handgeschreven Nederlandstalige teksten liggen. Op een enkele uitzondering na, namen we ze nooit mee in literatuurgeschiedenissen en wat missen we daardoor allemaal?

Ik denk dat de tijd daar is om dit grootser aan te pakken. Laten we een website maken zoals Annotated Books Online. Dat maakten Arnoud Visser en ik in 2012 in een project met Informatica-studenten. We noemden de website nogal fantasieloos ‘Annotated Books Online’ (ABO). Nogal fantasieloos omdat ik net twee NWO-projecten afgesloten die als titel hadden Dutch Love Emblems Online en Dutch Songs On Line. Maar laten we die fantasieloosheid vasthouden, want de websites horend bij die projecten doen het en doen bovendien wat gebruikers van ze verwachten. Dus een website Probeersels van de Pen Online: een digitaal platform waar je handgeschreven teksten kunt uploaden, voorzien van enkele basale gegevens (naam van archief, naam van de auteur, datering). Iedereen kan plaatsen, en we kijken eens in de tijd of het groeit en wat het te zien geeft.

Omdat we nu chatbots hebben, kon ik vragen hoe Probeersels van de Pen Online eruit kan zien. ChatGPT geeft je code (wat html, css en javascript). Het kan allemaal binnen een dag op een server staan en ChatGPT leek ook prima te begrijpen wat ik wilde:

 Uit nieuwsgierigheid vroeg ik ook om een screenshot van een mogelijke homepage van PPO:

Jammer van de spelfout in de titel, maar verder: dat een van de nieuwste uploads ‘Brieven van Jacob Cats’ is, dat is natuurlijk spot on op deze dag.

Ik denk dat dit een goed moment in de tijd is om die website in te richten. Ik ben namelijk niet de eerste die opperde dat het tijd was dit te doen. De belangstelling voor handschriften is zeker ooit gewekt door Nelleke Moser, die in haar NWO Veni-project gekeken heeft welke literatuur er in handschrift bleef circuleren en geschreven terwijl gedrukte boeken steeds talrijker werden. De handschriftelijke cultuur bleef veel langer bestaan dan je zou vermoeden, omdat het handschrift – laagdrempelig, meer mogelijkheden voor privacy – allerlei voordelen bood die drukwerk niet had. Nelleke bleek een conceptplan voor het inrichten van een website als online verzamelpunt al klaar te hebben liggen rond 2014. Maar misschien is het nu de tijd dat plan te realiseren. We leven in een tijd waarin veel mensen steeds minder schrijven. Het schrijfwerk uitbesteden aan chatbots die nooit iets zullen kunnen maken wat Vollenhove voor zijn Katharina schreef. Laten we diep het handwerk induiken dat schrijvers in het verleden deden, zodat we de schrijvers van nu blijvend kunnen bijlichten over hoe je schrijven leert, en wat je ermee kan bereiken.

Dit is één van de acht lezingen op het symposium dat op 3 juli 2025 werd georganiseerd ter gelegenheid van het afscheid van Johan Koppenol als hoogleraar Oudere Nederlandse letterkunde aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Het thema van het symposium was: ‘Wat willen we nog weten in de historische neerlandistiek?’