Er zijn boeken die ik, hoewel ik ze al in mijn bezit heb, het liefst nog een paar keer zou willen kopen, om ze vervolgens als een kind in te bakeren in mijn boekenkast om ze op die wijze veilig te stellen. Dat zijn verhalen met een intrinsieke noodzaak om de buitenwereld toe te spreken en die tegen de hardheid van die wereld aanlopen. Het zijn boeken met personages die, gevoelig als ze zijn, gebutst door die wereld achterblijven. Hou je stil van Marjolein Visser is zo’n boek.
De jonge Alex is uit Mexico gevlucht wegens drugsgeweld en het gevaar van kartels. In Nederland verblijft hij in een AZC waar hij wacht op een verblijfsvergunning. De kans is klein dat hij deze toegewezen krijgt. In de tussentijd werkt Alex in de universiteitsbibliotheek. Daar bouwt hij een band op met de conciërge, Herman – een personage dat ik, mocht ik hem tegenkomen, een knuffel zou willen geven –, tast hij de grenzen af van een prille liefde met de studente Emma en maakt hij zich in een razend tempo de Nederlandse taal eigen. Hij observeert de studenten, hun gedragingen, woorden, problemen. Intussen probeert hij geld te sparen voor zijn zusje Nena. Hoe hard Alex ook probeert om zich wegwijs te maken in de verwachtingen die hem omsingelen, de constante wisselwerking tussen angst en een verlangen naar verbinding blijft een overheersende impact hebben. Enerzijds wil hij ingaan op de toenadering van zowel Herman als Emma, anderzijds raakt hij in paniek als mensen dichterbij komen. Niets is voor hem vanzelfsprekend: de auto die voor de deur stopt is niet zomaar een auto, drugsgebruik van studenten is niet zomaar een bevrijdende ervaring, liefde is niet zomaar liefde, en het wachten op een berichtje van Nena is niet zomaar een moment van wachten. Bij het personage van Alex moest ik denken aan een passage uit de bundel Sunset Industries van Jens Meijen:
In mij brandt het onvermogen de buitenwereld binnen te laten,
echt te kijken, echt te ruiken
echt te bewegen in een wereld die te scherp is —
alles moet op afstand blijven, alle rampen en bedreigingen
de vervuilingen en doodsdriften
in andermans huid gegoten en
in andere verhalen, vol goden en zeeën, verstopt:ik moet dit hoofd drijvende houden, dit vermeerderen, razend en zorgvuldig
kappen in steen, in marmer, in het zwart van een scherm,
het wit van een blad.
Claudia, een sociaal werker die gespecialiseerd is in meervoudig en complex trauma, raadt Alex aan om te gaan schrijven. Dat doet hij vol overgave, alsof zijn notitieboek oren heeft die alle toevertrouwde taal dankbaar aanhoren. Het verhaal over Alex’ leven in Nederland wordt verweven met zijn notities over zijn verleden waarin zowel een beklemmende angst als veel liefde huisvest. Hierdoor leer je als lezer niet alleen het systeem van de drugskartels kennen maar maak je ook kennis met de vrouwen die impact hebben gehad op Alex’ jeugd: zijn moeder, zijn tantes, zijn zusje Nena. “Ze schreef haar broer, omdat praten te gevaarlijk was: ‘Alleen de aarde vertelt de waarheid. Als ze de kans krijgt.’”
De diepte en hevigheid waarmee een trauma zich kan nestelen in een lichaam, en het verlammende effect dat verdriet teweeg kan brengen, weet Visser bijzonder helder en invoelbaar over te brengen. Bijvoorbeeld in een passage over een gesprek tussen Alex en Claudia:
Het kwaad wil aan het licht worden gebracht. Dat de waarheid van vreselijke gebeurtenissen wordt herinnerd en verteld, is een voorwaarde voor herstel van de menselijke orde en ook voor de genezing van slachtoffers. Zonder verwerking geen diepe verbinding met anderen. […] ‘Het moet eruit,’ zegt ze langzaam. ‘Misschien nu nog niet, maar vraag ooit die ruimte, alsjeblieft.” Als Alex vraagt wat er gebeurt als hij die ruimte niet vraagt, antwoordt Claudia: ‘Dan sterf je langzaam af.’
Dat Hou je stil is gefundeerd op gedegen onderzoek, blijkt uit de gedetailleerd- en gelaagdheid van de personages uit de lange verantwoording, en uit de expertise van de schrijver. Marjolein Visser is werkzaam als schrijver en psycholoog. Eerder schreef ze vanuit het perspectief van iemand met een verstandelijke beperking; de toeslagenaffaire vormde het thema van haar jeugdroman De verboden duinen. Ze richtte de Schrijfwerkplaats op (inmiddels onderdeel van het Nijmeegse literair productiehuis Wintertuin), waar mensen met een vluchtachtergrond literair werk maken. Hou je stil ligt in de lijn van dit sociaal-maatschappelijke en politieke engagement. Voor het boek sprak Visser traumapsychologen, asielzoekers en onderzoeksjournalisten en deed ze onderzoek naar het drugsgebruik en -geweld in Mexico en Nederland. Het boek is gebaseerd op de werkelijkheid maar door de fictionele elementen is de herleidbaarheid verdoezeld waardoor de bijdragers worden beschermd. Alleen al het gegeven dat het een gevaar mee kan brengen om je verhaal te delen, onderstreept de relevantie van het boek.
Altijd als het onvermogen van taal aan de kaak wordt gesteld, komt het liedje ‘Woorden’ van Bram van Vermeulen in me op: ‘Met welke woorden vang je angst / De vlucht vanuit je land / En welke letters hebben heimwee / Die je niet beschrijven kan.’ Het vinden van een taal die het ongezegde verwoordt zonder daarmee de boodschapper van de taal teniet te doen: het is een dilemma dat niet alleen in dit boek maar ook in bredere maatschappelijke contexten een rol speelt.
Eind vorige eeuw blies Judi Chamberlain de slogan ‘Nothing About Us, Without Us’ nieuw leven in . Deze slagzin werd populair binnen de (Amerikaanse) herstelbeweging en verwees met name naar het gebrek aan een gelijke en eerlijke behandeling binnen de psychiatrie, maar wordt ook nog altijd gebruikt door stemmen die opgaan voor een meer democratische benadering van beleid omtrent mensenrechten. De participatie van ervaringsdeskundigen in bijvoorbeeld de wet- en regelgeving omtrent asiel en drugs heeft ogenschijnlijk niet veel met taal te maken, maar in dit boek wordt wederom duidelijk dat juist dit soort vraagstukken een basis vindt in taal: onderdrukte verhalen belanden in de marges van ons denken en van de maatschappij. Of, in de woorden van Alex:
De verhalen waarin niet de getallen maar de niet-gehoorde mensen het middelpunt zijn, worden weggedrukt. De laatste jaren leerde ik dat de ergste verhalen amper beschreven of besproken worden. In Nederland hoorde ik achter onze balie zoveel mensen over hun problemen praten en om hulp vragen. Maar de grootste slachtoffers spreken níet. […] Misschien is de enige manier om deze mensen eer aan te doen, als dat al mogelijk is, om hun verhalen te vertellen.
Daarmee vormt Hou je stil niet zozeer een manifest voor het ongezegde, zoals de titel doet vermoeden. Het vormt eerder een manifest voor het luisteren naar het ongehoorde.
Laat een reactie achter