‘Tussen priesters en geleerden’, is de (werk)titel van het hoofdstuk waaraan ik de afgelopen week heb gewerkt. In dat hoofdstuk speelt de Lof vanden Heilighen Sacramente een hoofdrol, een gedicht dat Anthonis de Roovere omstreeks 1456 schreef en dat van al zijn gedichten de grootste verspreiding kende. Het is bekend uit zeven middeleeuwse handschriften, waarvan drie nog tijdens De Rooveres leven geschreven zijn. En het is in 1478 gedrukt bij Gheerart Leeu in Gouda. Het is daarmee de eerste gedrukte Nederlandstalige tekst van een toen nog levende auteur. Anthonis was, kortom, de eerste auteur uit de Nederlandse letterkunde die een tekst van zichzelf in druk heeft zien verschijnen. Later verscheen het nog tweemaal in druk.

Een geschenk

Ik heb niet alleen aan dat hoofdstuk gewerkt, ik bereidde ook een lezing voor die ik vandaag, 5 december, hield tijdens een mooie en inspirerende conferentie met zo’n 25 collega’s. Daar was de casus van het Lofdicht van De Roovere een van de voorbeelden in een betoog over de lange geschiedenis van religieuze gedichten. De Roovere schreef zijn gedicht in het midden van de vijftiende eeuw, en nog aan het begin van de zeventiende eeuw verscheen het in druk.

Voor de filoloog in mij, die houdt van verschillende versies, een complexe tekstoverlevering, een reeks van bewerkingen en van passages die volop vragen oproepen, is dit gedicht een geschenk. Maar wie zijn lezers mee wil nemen, weet dat te veel uitweidingen over varianten, bewerkingstechnieken, tekstoverlevering en emendaties het recept zijn om die lezers van je te vervreemden. Dat roept dus de vraag op hoe ik over dit lofdicht van De Roovere ga schrijven. Bij geen van de hoofdstukken in het boek waaraan ik werk, is de spanning zo groot tussen wat ik twintig jaar geleden had willen schrijven, toen ik me voornam een primair wetenschappelijke studie te schrijven, en het boek waaraan ik nu werk, waar ik een publiek voor ogen heb dat veel breder is. Naast vakgenoten heb ik ook geïnteresseerde niet-specialisten voor ogen (en wel in de eerste plaats mijn vader, die vorige week nog vroeg wanneer hij een hoofdstuk zou kunnen lezen).

Lastig en complex

Het lofdicht op het Heilig Sacrament is de grootste berg in het oeuvre van De Roovere. Het werpt meer problemen op dan de veel langere Excellente kroniek van Vlaanderen of het enige bewaarde lange toneelstuk Quicunque vult salvus esse, waarin een jood, een moslim en een christen in discussie gaan over de vraag hoe iemand die gelovig is, moet leven. De christen komt er nogal bekaaid af. Maar de Lof vanden heiligen Sacramente is veel lastiger om te bespreken. En dat komt door de inhoud, theologisch complex en voor een belangrijk deel gebaseerd op een werk van de mysticus Jan van Ruusbroec, en ook door de grote overlevering. Wie alle finesses van dit gedicht wil behandelen heeft meer dan één hoofdstuk nodig, en die ruimte heb ik niet. Of in elk geval, die sta ik mezelf niet toe. Alle details beschrijven zou veel, en misschien wel te veel vergen van het publiek. Ik moet dus op een andere manier omgaan met deze berg in het oeuvre. 

Uiteindelijk moet ik deze berg beschrijven alsof het een mooie en begaanbare heuvel is, niet omdat ik het probleem als een olifant in de kamer wil negeren, maar omdat ik de lezers die ik nu voor ogen heb niet wil opzadelen met alle details die filologen zouden willen weten, want ze zijn niet voor elke lezer even relevant. Daarmee maak ik het mezelf niet per se makkelijk. Het is van belang om de betekenis van al die versies, varianten en bewerkingsstrategieën duidelijk te maken zonder me te verliezen in details.

De berg begaanbaar maken

De lezing die ik vandaag gaf was een mooie vingeroefening. Ik begon mijn verhaal met de gebeurtenis die vermoedelijk de aanleiding vormde tot het schrijven van het lofdicht: de miraculeuze genezing van een Brugse kleuter en zijn moeder. Lastige kwesties hebben immers vaak een aanleiding in alledaagse problemen. Het antwoord op de wonderbaarlijke genezing van zoon en moeder, vergde in de ogen van Anthonis de Roovere een gedegen theologisch antwoord (dat vervolgens in goede aarde viel bij Brugse geestelijken). Nu laat ik dat complexe antwoord even voor wat het is, en eindig ik met het verhaal van het wonderbaarlijke mirakel dat in Breda plaatsvond in 1456: Jan Dirks zoon en Paulina zijn vrouw hadden een zoontje van vier, Cornelis, dat ernstige spastische aanvallen had. Na negen maanden gingen ze ten einde raad naar Breda naar het heiligdom van het heilig Sacrament van Niervaart. Het kind genas, en kort daarna, na terugkeer in Brugge, beviel zijn moeder van een tweede kind. Dat kind maakte het goed, maar Paulina werd ernstig ziek en ze besloot voor een tweede keer naar Breda te trekken, waar ook zij genas.

Door het verhaal te vertellen over een mirakel en het theologische antwoord daarop, maak ik de berg begaanbaar. En zo weet ik nu hoe ik de Lof vanden heiligen Sacramente moet aanpakken, dat meest verspreide, in zijn eigen tijd meest beroemde en ondertussen knap ingewikkelde gedicht. Vanmiddag, tijdens mijn lezing in Huize Heyendael, lukte dat in elk geval.