Door Ton Harmsen Een toneelstuk lezen stimuleert de verbeelding. De lezer is zijn eigen regisseur: hij moet zich de situatie voorstellen, en de mimiek en intonatie waarmee een personage zijn woorden uitspreekt. Een goed geregisseerde toneelvoorstelling of een verfilming daarvan kan een uitstekende leeshulp zijn. In Nederland bestaat geen doorlopende traditie van opvoeringen … [Lees meer...] overHetgeen geen vers en is, dat moet nootsaeklick proos zijn
Ceneton
Cats vergeet de moraal van het verhaal
Door Ton Harmsen Een merkwaardig verhaal in de Trou-ringh van Jacob Cats is ‘Liefdes vosse-vel’. Het is pas in of na 1657, dus minstens twintig jaar na de eerste druk, toegevoegd en dan ook nog op een apart katern – mogelijk zelfs na de dood van Cats in 1660. De Trouwring (zoals de uitgever Jan Jacobz Schipper het dan spelt) verscheen als onderdeel van de Alle de wercken … [Lees meer...] overCats vergeet de moraal van het verhaal
De Leeuwendalers: Vondel imiteert Vergilius
Door Ton Harmsen In 1646, een jaar voor het pastorale toneelstuk Leeuwendalers, publiceert Vondel zijn vertaling in proza van de verzamelde werken van Vergilius. De Herdersdichten voorop, dan de Lantgedichten en tenslotte de Aeneis. Die volgorde is de gebruikelijke, en Vondel zal hem gewaardeerd hebben: zijn interesse gaat in die periode uit naar de irenische en idyllische … [Lees meer...] overDe Leeuwendalers: Vondel imiteert Vergilius
De klucht van Olef Brom, het plezier van de ambiguïteit
Door Ton Harmsen Ik ken geen mooiere bezigheid dan annoteren, maar ik houd niet van geannoteerde uitgaven. Ooit heb ik zelf met Ben Beenen twee uit Plautus’ Menaechmi vertaalde toneelstukken van verklarende aantekeningen voorzien. Toen dat meer haken en ogen bleek te hebben dan wij op onze schouders konden nemen riepen we de professionele steun in van de Leidse hoogleraar B.C. … [Lees meer...] overDe klucht van Olef Brom, het plezier van de ambiguïteit
Vondels gevecht met de zetduivel
Door Ton Harmsen Een boek zonder fouten bestaat niet – en aan gedrukte fouten valt ook niets meer te verhelpen. Wie op het internet publiceert kan zijn fouten verbeteren en nieuwe informatie toevoegen. Zo verdwijnen de gênante spel- en grammaticafouten die het plezier voor de welopgevoede lezer vergallen. Als auteur van een gedrukt boek heb je het productieproces niet altijd … [Lees meer...] overVondels gevecht met de zetduivel
Een toneelstuk van Erasmus
Door Ton Harmsen Het indelen van de letterkundige werken is niet altijd even gemakkelijk. Bij het opstellen van mijn Census Nederlands Toneel, indertijd opgezet zonder andere pretentie dan een lijst te maken van alle oude Nederlandse toneelstukken in openbare bibliotheken, heb ik soms gordiaanse knopen doorgehakt. Niet uit iedere titel is duidelijk of het om een toneelstuk … [Lees meer...] overEen toneelstuk van Erasmus
De harteloze Kackadoris en het argeloze dove wijf
Door Ton Harmsen Harde kritiek op de maatschappij is de rederijkers niet vreemd. Vooral in hun toneel keren zij zich tegen misdaad en bedrog door politieke intriganten, religieuze fanatici, niets-ontziende speculanten en roekeloze militairen. Zij doen onthullingen die vaak verrassend actueel zijn, en dat geldt zeker voor het toneelstuk waarin een dokter zonder diploma net zo … [Lees meer...] overDe harteloze Kackadoris en het argeloze dove wijf
Een nieuw stukje in de puzzel van Bredero’s ridder Rodderick
Door Ton Harmsen Er is nog altijd veel te doen over Bredero’s Rodd’rick ende Alphonsus. De stof van dit treurspel is ontleend aan een hoofdstuk van de ridderroman Palmerijn van Olijve. Willem Kuiper deed de verrassende ontdekking dat deze passage in de Nederlandse roman niet voorkomt in de Franse Palmerin d’Olive, en ook niet in de Spaanse Palmerín de Oliva. Het is … [Lees meer...] overEen nieuw stukje in de puzzel van Bredero’s ridder Rodderick
Frick in ’t Veurhuys: een kluchtpersonage bestelt een bruiloftslied
Door Ton Harmsen Geeft Mattheus Gansneb Tengnagel echt de werkelijkheid weer, of maakt hij zo maar wat reclame voor zijn eigen winkel en die van zijn collega’s? In elk geval gaat de titelheld in zijn klucht Frick in ’t Veurhuys bij een zekere Meester Jan een huwelijksgedicht bestellen, en hij beweert dat dat voor hem een onmisbaar onderdeel van een bruiloft is. Hij bereidt … [Lees meer...] overFrick in ’t Veurhuys: een kluchtpersonage bestelt een bruiloftslied
Vondels Maria Stuart (1646) en de vrijheid van meningsuiting
Door Ton Harmsen Geloof is niet rationeel, en dat geldt zeker voor het katholieke geloof. Gerard Kornelis van het Reve brengt dat onder woorden in Een eigen huis (1979): . Apologie . Toen ik rooms-katholiek werd, . werd mijn haar, dat grijs begon te worden, . opeens weer donkerblond. . Mijn bloeddruk daalde, . … [Lees meer...] overVondels Maria Stuart (1646) en de vrijheid van meningsuiting
Slimme slaven en knullige knechten
Door Ton Harmsen De Romeinse komedie (waarvan Plautus en Terentius de belangrijkste auteurs zijn) beschikt over een vast arsenaal aan personages. De oude man (senex) is vaak knorrig, vermogend en gierig. Zijn zoon is meestal onbezonnen, onstuimig en verliefd. Het arme meisje, de geliefde van de zoon, blijkt later een uitstekende schoondochter te zijn. De oude dokter stelt … [Lees meer...] overSlimme slaven en knullige knechten
Laarzen op het toneel
Door Ton Harmsen ‘Het vers sta wacker op zijne voeten’, schrijft Vondel in de Aenleidinge – een prachtige personificatie die leidt tot overwegingen over het schoeisel van het vers, de dichter en de toneelspeler. Vorige week schreef Roland de Bonth over de hooggekurkte laarzen, die naar toneelteksten verwijzen; hij wijst erop dat Balthasar Huydeoper dit woord gebruikt met de … [Lees meer...] overLaarzen op het toneel
Paris en Helene: Pieter Bernagie imiteert Hooft
De titel van het treurspel dat Pieter Bernagie in 1685 schreef is al bijzonder: Helena van Troje, eigenlijk Helena van Sparta en nog preciezer Helena de dochter van Zeus en Leda, de vrouw die ab ovo geboren is, heet hier Helene. Bernagie zal het wel op z'n Frans uitgesproken hebben. In ieder geval was hij trots op zijn Paris en Helene: in zijn voorrede weerlegt hij de bekende … [Lees meer...] overParis en Helene: Pieter Bernagie imiteert Hooft
Vondel op Goede Vrijdag
Door Ton Harmsen Over Goede Vrijdag zijn beroemde gedichten geschreven. Huygens wijdt er één van zijn Heilighe Daghen aan, Revius een sonnet dat in elke bloemlezing staat. Beide calvinisten tonen zich schuldbewust. Huygens is bereid om zijn botten te laten breken voor zijn zondigheid. Hij plaatst zelfs een kanttekening bij Jezus’ woord consummatum est: ‘’Tvoldaen voldoet mij … [Lees meer...] overVondel op Goede Vrijdag
Cornelis de Bie overtreft Cervantes… in absurdisme
Cervantes was populair in het Nederland van de zeventiende eeuw. Zijn Don Quichot en drie van zijn Novelas exemplares zijn herhaaldelijk voor het toneel bewerkt. Slechts één van zijn vele toneelstukken vond zijn weg naar de Nederlanden: Los habladores, een ‘entremés’ (een tussenspel, dat werd opgevoerd tussen de bedrijven van een ernstig spel). Het werd bewerkt door Cornelis de … [Lees meer...] overCornelis de Bie overtreft Cervantes… in absurdisme
De vrijheydt op zijn plaats
Door Ton Harmsen Ik hoor dat het niet gemakkelijk is oude boeken aan een bibliotheek te verkopen, of zelfs te schenken: een verzamelaar die een vroeg-achttiende-eeuwse Utrechtse druk (en nog wel iets heel bijzonders, een druk voor de Leidse en Haagse Schouwburgen, die normaal in Den Haag of in Leiden hun boeken uitgeven) aanbood aan de UB van Utrecht kreeg te horen dat men … [Lees meer...] overDe vrijheydt op zijn plaats
Het beste geneesmiddel is een goede klucht
Door Ton Harmsen Pieter Bernagie, professor in de medicijnen aan het Athenaeum Illustre in Amsterdam, had onder literatoren een ruime vriendenkring. Zelf schreef hij vijftien toneelstukken; hij zat jarenlang in het bestuur van de Amsterdamse Schouwburg. Zijn toneelstukken lopen uiteen van ernstige tragedies tot vermakelijke kluchten. Het enige dat in de twintigste eeuw … [Lees meer...] overHet beste geneesmiddel is een goede klucht
Vijfmaal Vasthi
Door Ton Harmsen Theater Kwast speelt volgende week Serwouters’ bijbelse tragedie Hester, oft verlossing der Jooden (Amsterdam, 1659) een vrije bewerking van Lope de Vega’s La hermosa Ester (1610). In Amsterdam werden stukken van Lope de Vega, Calderón de la Barca en anderen in het Spaans opgevoerd; het is hoogst waarschijnlijk dat Serwouters door zo een voorstelling … [Lees meer...] overVijfmaal Vasthi
Een tragische jonkvrouw in het Muiderslot
Door Ton Harmsen In marionettentheaters op Sicilië worden nog altijd scènes uit de Razende Roeland, de Orlando Furioso (1516) van Ludovico Ariosto gespeeld. Dit fantastische ridder-epos is in 1998 door Ike Cialona in Nederlandse verzen vertaald; in 1649 verscheen al een prozavertaling door Jan Jacobsz Schipper. En nog eerder werd de tekst gebruikt door P.C. Hooft: hij zette een … [Lees meer...] overEen tragische jonkvrouw in het Muiderslot
Vondel tussen de schuifdeuren van Hooft
Door Ton Harmsen In 1627 schrijft Vondel voor het tweede huwelijk van de dichtende drost zijn Bruyloftbed voor Pieter Cornelisz. Hoofd en Helionora Hellemans. Dat bruiloftsbed is geen slaapkamermeubel, maar een sofa zoals de Romeinen gebruikten om aan te liggen bij een banket. Het is een toneelstukje, geschreven voor Hoofts bruiloftsmaal. Vondel geeft geen nadere aanduiding … [Lees meer...] overVondel tussen de schuifdeuren van Hooft
Misdaad en straf bij Seneca en Spinoza
Door Ton Harmsen Rond 1640 ontdekte Vondel Sophocles, en daarmee was het afgelopen met zijn liefde voor Seneca. Maar dat betekende niet dat deze wijze woordkunstenaar verwaarloosd werd. Zijn briljante dialogen, zijn encyclopedische kennis van mythologie, zijn originele stijlfiguren en zeker de stoïcijnse levenslessen in zijn sententiae vonden alom bewondering en navolging. Bij … [Lees meer...] overMisdaad en straf bij Seneca en Spinoza
Anthonius Hambroek en het verwaarloosd Formosa
Door Ton Harmsen In zijn toneelstuk Trazil laat Antonides van der Goes de Chinese aartspriester kritiek uiten op het optreden van de Spaanse missionarissen in Perù. Daarmee laat hij zien dat de aggressieve Europese expansie een mondiaal besproken probleem was. De gruwelen in Zuid-Amerika waren alom bekend - vooral door de in 1542 geschreven bestseller van de dominicaan … [Lees meer...] overAnthonius Hambroek en het verwaarloosd Formosa
Met Vondel naar Peking
Door Ton Harmsen Zoals in Neerlandistiek.nl eerder deze week is aangekondigd speelt Theater Kwast op 2 juli in het Frans Halsmuseum Vondels laatste tragedie, Zungchin. Doe geen moeite om kaarten te krijgen, de voorstelling is al lang uitverkocht. Alles wat hij in 80 jaar had verworven aan poëzie, epiek (Vergilius), lyriek (Horatius) en dramatiek (Sophocles) balt Vondel in een … [Lees meer...] overMet Vondel naar Peking
Pieter Langendijk op weg naar de égalité
Door Ton Harmsen Kan een klucht ook een ernstig onderwerp behandelen? De zwetser van Pieter Langendijk (1712) bewijst het. Het spel is vermakelijk genoeg om een klucht te heten, en bovendien kort, zonder ingewikkelde intrige, niet in een verheven stijl en zonder veel ontwikkeling in de karakters. Toch gaat deze klucht over een zaak van maatschappelijk belang, een ernstig … [Lees meer...] overPieter Langendijk op weg naar de égalité
Bloedwraak leidt tot ellende in het schooltoneel
Door Ton Harmsen Na al die voorspellingen voor 2042 toch maar weer iets over een toneelstuk uit 1742: koning Baasa roeit de familie van zijn voorganger uit. De Nederlandse literatuur is rijk aan Latijnse toneelstukken. Behalve tweehonderd complete, gedrukte teksten zijn er ook zo'n tweeduizend programmaboekjes met een synopsis van een toneelstuk bewaard. Een klein deel van die … [Lees meer...] overBloedwraak leidt tot ellende in het schooltoneel