Er wordt tegenwoordig veel geklaagd over studenten die niet kunnen spellen en de onderwijsinspectie zit er terecht bovenop. Maar hebt u wel eens geluisterd naar Nederlanders die voorlezen? Dat is een ramp. In een op de drie zinnen word je op ’t verkeerde been gezet doordat de voorlezer de zinsklemtoon legt op ’n woord dat geen nadruk mag hebben. Ook presentatoren van radio en TV en zelfs nieuwslezers zijn er niet vrij van, maar ’t stoort blijkbaar niemand. We zijn zo gewend om de boodschap te ‘decoderen’ dat we ’t niet eens merken. Misschien omdat we maar met een half oor luisteren of aan een half woord genoeg hebben.
Als in de verkeersberichten van de ANWB geadviseerd wordt om een andere ROUTE te kiezen, dan ‘weten’ we dat hier bedoeld wordt een ANDERE route te kiezen. Luister nu eens naar deze zin:
Job Cohen heeft op een persconferentie toegelicht waarom hij heeft besloten de POLITIEK te verlaten (Radio-journaal, 20-2-2012)
[1] [luister]
Die moet natuurlijk begrepen worden als: Job Cohen heeft op een persconferentie toegelicht waarom hij heeft besloten de politiek te VERLATEN
Het Meldpunt Taal waarop taalgebruikers taalveranderingen en taalergernissen kunnen melden, telt 42 meldingen van een verkeerde klemtoon op woorden (fínancieel, pópulair, tégelijk, éssentieel, fávoriet, pólitiek, ánoniem, cóllectief), maar geen enkele melding van een verkeerd beklemtoonde zin. Ook in de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS), toch de compleetste beschrijving van ’t Nederlands, staat geen woord over de klemtoon in de zin. Aan de ene kant is dat begrijpelijk, want klemtoon staat los van de structuur van de zin. Geen van de zinnen die hier de revue gaan passeren is ongrammaticaal. Maar anderzijds heeft de klemtoon wel alles te maken met ’t begrijpen van de zin. Een verkeerde beklemtoning van ’n woord heeft geen invloed op de betekenis, een verkeerd beklemtoonde zin brengt de luisteraar op z’n minst in verwarring.
Wat bedoelt de nieuwslezer bijvoorbeeld met:
’t Afwikkelen van SCHADECLAIMS moet daardoor makkelijker worden (Radio-journaal, 28-10-2011)
[2] [luister]
Dat het afwikkelen van ANDERE claims niet makkelijker zal worden, misschien? Maar uit de context blijkt dat ze bedoelt: ’t Afwikkelen van schadeclaims moet daardoor MAKKELIJKER worden.
Hier wordt gezondigd tegen de simpele regel ‘een vergrotende trap heeft (bijna) altijd zinsklemtoon’: hij is GROTER dan z’n zus. Die regel gaat alleen niet op als de ene vergelijking door een andere doorkruist wordt, maar kleiner dan z’n BROER. Van de regel ‘een vergrotende trap en woorden als andersen andere hebben altijd klemtoon’, heeft men in Hilversum nog nooit gehoord.
Voorbeelden van Radio 1:
Als er geen nieuwe REGELS komen om de illegale EMIGRATIE in Europa beter te bestrijden (Lunch, 12-3-2012)
[3] [luister]
ipv Als er geen NIEUWE regels komen om de illegale emigratie in Europa BETER te bestrijden
Door minder treinen te laten RIJDEN kunnen eventuele problemen op ’t spoor gemakkelijker worden opgevangen (Radio-journaal,10-2-2012)
[4] [luister]
ipv Door MINDER treinen te laten rijden kunnen eventuele problemen op ’t spoor gemakkelijker worden opgevangen
Deze zinnen staan op papier en de presentator heeft voorafgaand aan zijn spreekbeurt minstens een half uur de tijd gehad om zich voor te bereiden. Hij heeft dus ook alle gelegenheid om de strekking van zulke simpele zinnen te doorgronden. Die gelegenheid heeft ie hoorbaar niet te baat genomen. Ook als er niet van een briefje afgelezen wordt, bijvoorbeeld tijdens een vraaggesprek, gaat ’t mis:
Als ze meer willen UITGEVEN gaat u ze niet contracteren (Radio-1-journaal, 13-3-2012)
[5] [luister]
ipv Als ze MEER willen uitgeven gaat u ze niet contracteren
Wat is er dan verbeterd waardoor er gewoonweg minder ongelukken PLAATSVINDEN? (Radio-1-journaal, 7-3-2012)
[6] [luister]
ipv Wat is er dan verbeterd waardoor er gewoonweg MINDER ongelukken plaatsvinden?
Is er sprake van een trend dus dat steeds meer mensen LAST krijgen van zo’n burnout?(Goedemorgen Nederland, 25-10-2011)
[7] [luister]
ipv Is er sprake van een trend dus dat steeds MEER mensen last krijgen van zo’n burnout?
Niet alleen zinnen met een vergrotende trap worden verkeerd beklemtoond, het gebeurt ook in andere soorten zinnen. Normaal ligt de klemtoon in de zin op de nieuwe informatie: Jan heeft z’n HUIS verkocht. Huis is hier de kern van de mededeling en krijgt dus de klemtoon, tenzij hij ook overwogen heeft om ’t te verhuren. Dan wordt ’t: Jan heeft z’n huis VERHUURD. In een zin waarin een tegenstelling uitgedrukt wordt, valt de klemtoon op ’t tweede element van die tegenstelling. Ik denk dat ie niet vandaag komt maar MORGEN. Woorden als nieuw die een tegenstelling impliceren, krijgen ook klemtoon.
Maar deze presentator doet dat niet:
Intussen wordt er in de Veiligheidsraad weer een nieuwe RESOLUTIE voorbereid. (Radio-journaal, 29-2-2012)
[8] [luister]
Er is hier sprake van een vorige resolutie, een tegenstelling dus, waardoor de klemtoon naar NIEUWE moet gaan.
Een hebbelijkheid die bij bijna alle presentatoren voorkomt, ik noem twee uitersten, die van Met het Oog op Morgen en die van Blauw Bloed, is het omhoog brengen van de zinsmelodie. Dat leidt bijna automatisch tot het beklemtonen van ’t verkeerde woord. Dan krijg je zinnen als deze:
Het is onduidelijk wie er achter de aanslagen ZIT (Met het Oog op Morgen, 17-3-2012)
[9] [luister]
De gewoonte om ’t laatste woord de klemtoon te geven valt nog meer op als dat een overbodig of onbelangrijk woord is, een woord dat je ook weg kunt laten zonder dat de betekenis van de zin daar onder lijdt. Onlangs hoorde ik een interview met de journalist Melissen, die in Syrië werkt, maar daar door zijn redactie om veiligheidsredenen van teruggeroepen werd. ’t Hele interview ging dus over dat Syrië. Toch beëindigt de presentator ’t gesprek aldus:
Melissen is ’t daar volkomen mee oneens en blijft in SYRIË (De Wereld Draait Door, 6-3-2012) .
[10] [luister]
terwijl ie had kunnen volstaan met Melissen is ’t daar volkomen mee oneens en BLIJFT.
Nog wat voorbeelden van een onterechte klemtoon op ’t laatste woord:
Ferrier en Koppejan willen niet dat Mauro teruggestuurd wordt naar ANGOLA (Radio-journaal, 28-10-11
[11] [luister]
(maar wel naar Somalië?? Nee, natuurlijk, een misleidend bericht dus; naar Angola had beter weggelaten kunnen worden ]
Gemeenten hadden 80 miljoen euro extra GEKREGEN (Radio-journaal, 28-10-11)
[12] [luister]
(en niet geleend??; bedoeld is: 80 miljoen EXTRA . Extra is weer zo’n woord met een impliciete tegenstelling).
Volgens de Raad van State is de wet onnodig omdat schrijnende gevallen door de minister kunnen worden BEHANDELD (Radio-journaal, 27-02-12);
[13][luister]
bedoeld is: door de MINISTER behandeld kunnen worden.
Blijkbaar hebben tekstschrijvers en redacties van deze programma’s nog geen antwoord op deze eindklem-manie, als ze ‘m al opmerken, anders zouden ze hun zinnen wel redigeren met wat ’t belangrijkst is op ’t eind, bijvoorbeeld zo:
Ferrier en Koppejan willen niet dat Mauro naar Angola TERUGGESTUURD wordt.
Volgens de Raad van State is de wet onnodig omdat schrijnende gevallen kunnen worden behandeld door de MINISTER.
Hoewel afdoende is dat ook weer niet, want zinnen die inderdaad zo geschreven zijn dat het laatste woord of de laatste woordgroep de klemtoon heeft, worden juist weer niet goed beklemtoond:
’t Amerikaanse leger staat voortaan open voor homosexuelen die voor hun GEAARDHEID uitkomen (Radio-journaal, 28-10-2011)
[14] [luister]
Waar moeten ze anders voor uitkomen? Lees daarom:
’t Amerikaanse leger staat voortaan open voor homosexuelen die voor hun geaardheid UITKOMEN .
Geen enkele leerling in ’t basisonderwijs heeft de CITO-TOETS foutloos gemaakt (Radio-journaal, 7-3-2012) .
[15] [luister]
Er lijkt geen systeem in te zitten. Volkomen willekeurig is de beklemtoning in ’t volgende voorbeeld. Een spraakrobot zou ’t beter doen:
Omdat die blijft vasthouden aan de mogelijkheid ouders spreekrecht in de rechtzaal te geven (Nieuwsuur, 12-3-2012)
[16] [luister]
Bij ’t volgende fragment krijg je echt ’t gevoel dat je ’n oor wordt aangenaaid omdat er een tegenstelling wordt aangebracht die er niet is en de echte tegenstelling verdoezeld wordt. Dit is niet meer te ‘decoderen’:
De export van goederen daalde afgelopen maand met 9,3 procent, terwijl de import met bijna TIEN PROCENT groeide (Radio-journaal, 20-02-12).
[17] [luister]
Dat de meeste van mijn voorbeelden afkomstig zijn van Radio 1 betekent niet dat ’t verschijnsel daar zoveel voorkomt. Ik ‘werk’ met Radio 1 om praktische redenen: ik ben zelf een trouwe luisteraar van Radio 1 en de zender heeft een goede archiefservice. Verkeerde klemtonen komen op alle radio- en tv-zenders voor. In reclamespotjes, maar ook in ’t volle leven. Een bijzondere ervaring deed ik op in ’t Singermuseum te Laren toen ik via de audiospeler de toelichting beluisterde die door de directeur zelf was ingesproken. Hij deed niet onder voor een professionele tekstlezer, inclusief verkeerde klemtonen. Begin dit jaar was ik bij het afscheidscollege van een hoogleraar die er in slaagde om geen zin op de juiste manier voor te lezen. Dat was een vermoeiend uurtje omdat je je steeds moest afvragen wat bedoelt ie nu eigenlijk.
Conclusie: de voorlezende Nederlander geeft graag klemtoon aan ’t woord dat daar ’t minst voor in aanmerking komt. Ook professionele af- en voorlezers en presentatoren wekken de indruk dat ze niet in staat zijn om de KERN van een boodschap te herkennen of die adequaat over te brengen. Dat kunnen ze natuurlijk wel, want ’t gaat vaker goed dan fout. Maar waardoor gaat ’t dan soms en op zo’n storende wijze fout? Ook bij de Vlaamse omroep kennen ze “de irriterende gewoonte die aflezers hebben om de laatste woorden van een zin te beklemtonen. De normale Nederlandse zin (gesproken en niet afgelezen) daalt naar het einde toe rustig af.” (VRT-Taalnet, 24-9-1999). Daaruit leid ik af dat de oorzaak met ’t Nederlands zelf verband houdt.
De zinnen die hier besproken zijn, zijn grammaticale zinnen, sterker nog, in bepaalde omstandigheden kan een aantal ervan ook zo gezegd worden als ze hier te horen zijn. Ik neem deze zin als voorbeeld: Melissen is ’t daar volkomen mee oneens en blijft in SYRIË [10]. In een situatie waarin Melissen had kunnen kiezen tussen blijven in Syrië of vertrekken naar Jordanië was de hier uitgesproken versie op z’n plaats geweest.
Cruciaal is blijkbaar dat de voorlezer rekening houdt met de context van de zin die hij gaat lezen. Die bepaalt de plaats waar de klemtoon valt. Door minder treinen te laten RIJDEN [4] kun je zeggen in een situatie waarin de treinen ook in de remise hadden kunnen blijven. Ook zo kan ’t: Door minder TREINEN te laten rijden, bijvoorbeeld als ’t beter is bussen in te zetten. Maar als er kans is dat de dienstregeling vast loopt, kun je dat proberen te voorkomen door MINDER treinen te laten rijden. Dit laatste was inderdaad de situatie bij [4].
Soms lijkt ’t alsof de voorlezer aan een context gedacht heeft die er niet was: Geen enkele leerling in ’t basisonderwijs heeft de CITO-TOETS foutloos gemaakt [15]. Dit zou een goede zin geweest zijn als eerder ook over een andere toets gesproken was. Maar dat was hier niet ’t geval.
Ook bij sommige zinnen uit de categorie ‘verlezingen’ bij een vergrotende trap is een andere beklemtoning voorstelbaar. Maar in dit geval zeker niet: Is er sprake van een trend dus dat steeds meer mensen LAST krijgen van zo’n burnout? [7], omdat ‘last’ inherent is aan een ‘burnout’. De zin betekent feitelijk: ‘dat steeds meer mensen een burnout krijgen’.
Bij de ‘eindklem’, dat wil zeggen ’t laatste deel van de zin omhoogbrengen en beklemtonen zonder op de betekenis te letten, speelt de context geen rol. ’t Betreft in de regel zinnen zonder contrasterend element. Zulke zinnen hebben ’t ongemarkeerde intonatiepatroon: de boogvorm. Als de presentator in zo’n geval de zin niet overziet, bijvoorbeeld doordat de zin te lang is, gaat ie te vroeg met zijn toonhoogte omlaag. Hij kan dan op ’t eind maar één kant meer op: omhoog.
Maar dat speelt zeker niet bij de korte zin van [9].
Gebrek aan overzicht was er de oorzaak van dat de presentator in [17] ’t daar aanwezige contrast niet honoreerde: De export van goederen daalde afgelopen maand met 9,3 procent, terwijl de import met bijna TIEN PROCENT groeide.
Maar een uur later corrigeerde ze haar lezing: een hoopgevend blijk van groeiend inzicht:
[18] [luister]
Afgelopen zaterdag op station Utrecht hoorde ik een mededeling over de rijtuigen van de ICE: 'De eersteklas rijtuigen bevinden zich aan de voorzijde van de TREIN.' Als ik met de ICE naar Berlijn zou rijden, dan zou ik die rijtuigen inderdaad ergens anders gezocht hebben. Gelukkig was er de omroeper die vertelde dat ik ze in de trein moest zoeken.
De colomn wekt de indruk dat nieuwslezers maar wat aanrommelen en de regels niet kennen. Het tegendeel is waar: de opleiding bestaat voor een groot deel uit het oefenen met juiste klemtonen. Dat het af en toe toch misgaat, heeft alles te maken met de hoeveelheid uitzendingen. Tijdens een werkdag leest een nieuwslezer al snel een vol uur teksten voor. Alle kans op een moment van concentratieverlies waardoor er een verkeerde klemtoon tussen sluipt. En voor een uitzending heeft een nieuwslezer zeker geen half uur voorbereidingstijd! Meestal maar een paar minuten; soms zijn berichten zelfs pas klaar tijdens de uitzending en moeten ze dus onvoorbereid worden voorgelezen. Meestal gaat dat goed, maar af en toe dus niet…