Af en toe was de bas gisteren wat opstandig, bij de wereldpremière van de Nederlandse vertaling van Bachs Johannespassie in het Concertgebouw in Amsterdam. Waar bijna iedereen zich aan de tekst uit het boekje hield, week Joost Schouten, want zo heette de bas, af en toe af van de tekst waar de dirigent, Marcel den Dulk, naar eigen zeggen tien jaar aan had gewerkt. Dat gezwoeg had aria’s opgeleverd als de volgende:
Mein teurer Heiland, laß dich fragen,
da du nunmehr ans Kreuz geschlagen
und selbst gesagt: Es ist vollbracht,
bin ich vom Sterben fei gemacht?
Kann ich durch deine Pein und Sterben
das Himmelreich ererben?Mijn dierbare Heiland, mag ik U vragen
dat U voor ons aan ’t kruis zijt geslagen
en zelfs gezegd hebt: het is volbracht.
Maakt dit mij vrij van de dood en zijn macht?
Kan ik door al Uw pijn en sterven
het hemelrijk beërven.
Het lijkt me verschrikkelijk moeilijk om zo’n tekst te vertalen, die de helft van het publiek in het origineel in zijn hoofd kent en waarbij de vertaling precies op de muziek moet passen, wat niet alleen betekent dat het in hetzelfde metrum moet staan maar ook dat de woorden waaraan Bach een speciaal dramatisch effect heeft gegeven precies op de juiste plaats moeten opduiken.
Den Dulk is daar maar deels in geslaagd. Ik vind het knap hoe hij in deze aria het woord macht op zijn plek heeft laten vallen in de Nederlandse vertaling, maar dat betekent wel dat de regel in plaats van 8 lettergrepen er ineens tien heeft.
Meestal is het probleem omgekeerd. Het Duits heeft vaak meer lettergrepen dan het Nederlands, door alle naamvallen, woordgeslachten, langere werkwoordsuitgangen, enz. Dan moet de vertaler er iets bij verzinnen. Daar gaat het in dit stukje mis: ‘deine Pein’ wordt ‘al uw pijn’. Dat is nog te verantwoorden maar door de toevoeging ‘en sterven’ wordt de zin een beetje potsierlijk: onwillekeurig denk je: ‘door al uw sterven’?
Joost Schouten was dan weer bezig met zo’n lettergreepprobleem aan het begin van de aria: Mein teurer Heiland komt een paar keer terug en wordt dan snel en echt tweelettergrepig gezongen. Dierbare wordt dan al snel dierb’re, maar dat vond de zanger kennelijk te gortig worden: die zong gewoon mijn trouwe heiland — zowel wat betreft betekenis als klank ligt dat dicht genoeg bij het origineel.
We hadden het er na afloop nog even over; iedereen had wel wat foutjes gehoord in de vertaling die makkelijk verbeterd konden worden. Soms is het jammer dat er een auteursrecht bestaat. Eigenlijk zou zo’n vertaling van Marcel den Dulk moeten worden afgepakt en genadeloos verbeterd door allerlei anderen: zangers, dichters, kenners van het Grieks, weet ik al niet wie. Een Wiki-vertaling van de Johannespassie, of wat mij betreft van de Mattheus — binnen een paar jaar had je zo een vertaling die beter was dan het origineel.
Leuk idee, Marc! Ik vraag me alleen wel af hoe het zit met de auteursrechten op de vertaling. Zo'n tekst mag je natuurlijk niet zomaar online zetten en (laten) aanpassen, tenzij Marcel den Dulk daar toestemming voor geeft.
Maar zodra die toestemming er is, denk ik graag mee!
Dank je wel! Natuurlijk, Den Dulk heeft de rechten op die vertaling. Wel komt een groot stuk van de tekst natuurlijk uit de bijbel; je zou een rechtenvrije vertaling daarvan als basis kunnen nemen. Alleen: het moeilijkst zijn waarschijnlijk de aria's, en die zijn juist speciaal voor de Johannes-Passion geschreven.
Als je de originele Duitse tekst van de Johannes Passion als basis neemt, mag het geloof ik wel (auteursrecht vervalt 70 jaar na het overlijden van de auteur). De tekst van Den Dulk mogen we dus niet als basis nemen, maar niets houdt ons tegen om een vertaal-wiki te openen voor de originele tekst van Bach. Doen!
Natuurlijk: de oorspronkelijke tekst is volkomen rechtenvrij – en die zal sowieso als basis moeten dienen! Wie opent die Wiki! (En dat we dan volgend jaar op deze manier ook een uitvoering gaan organiseren! Occupy de Johannes Passion!)
Het nadeel van een wikivertaling lijkt mij het algemene, objectieve karakter ervan; je zult zien dat er geen 'foutjes' meer in zullen zitten, dat de scherpe kantjes ervan af zijn, kortom een zouteloos geheel. Op Facebook wordt sinds enige tijd een vertaalwedstrijd gehouden waarin gemiddeld een vijftiental leden een maand lang werken aan een gedicht waarna de beste – anoniem ingezonden – vertaling wordt gekozen.
Wiki is leuk voor kennis en kennis is onpersoonlijk, iedereen kan het verwerven. Vertaler is een daad van de persoonlijkheid; iedereen doet het op zijn eigen manier.
Het adres van de groep: https://www.facebook.com/groups/vertaalwedstrijd/
Die Facebook-groep is van harte aanbevolen, ook voor de passieve lezer (zoals ik), al is het maar vanwege de interessante discussies over de vertalingen.
Toch denk ik dat wat voor lyrisch werk geldt ('Vertaler is een daad van de persoonlijkheid') niet per se ook geldt voor 18e-eeuwse oratoria die in allerlei opzichten veel collectiever zijn qua toon en opzet. De teksten van de aria's zijn literair niet veel bijzonders en de recitatieven komen uit het Nieuwe Testament. Ik denk dat daar niet veel behoefte is aan een 'persoonlijkheid'. (Naar mijn smaak lijdt de vertaling die Jan Rot maakte van de Mattheus onder een teveel aan persoonlijkheid: je hoort ineens overal meneer Rot doorheen en dat heeft iets ongepasts.)
Mijn reactie was nogal slordig geschreven hier en daar: ik bedoelde natuurlijk 'VertaleN is een daad van de persoonlijkheid'.
Het idee is dat tegenover zo'n vertaling van Jan Rot een andere komt te staan. Dat zal bij grote werken weliswaar niet snel gebeuren, zeker als er literair gesproken weinig eer te behalen valt. Maar dat lijkt hier niet het geval wanneer je zegt dat de betreffende aria niet alleen 'in hetzelfde metrum moet staan maar ook dat de woorden waaraan Bach een speciaal dramatisch effect heeft gegeven precies op de juiste plaats moeten opduiken'. Dan moet je als vertaler echt keuzes maken, en die zijn zoals ik zei altijd persoonlijk.