Tijdens mijn opleiding Nederlands in het midden van de jaren 80 bestond het studieprogramma uit letterkunde, taalkunde en taalbeheersing. Het aantal studenten dat gegrepen werd door deze combinatie van disciplines leek beperkt. Wie zich verloor in Lucebert, had vaak weinig op met ‘government and binding’; wie graag syntactische structuren tekende, was zelden gefascineerd door de communicatieve effecten van argumentatie en metaforen. Na het basisprogramma van twee jaar, ging ieder zijn weg en zagen de taalkundigen, letterkundigen en taalbeheersers elkaar alleen nog in de kroeg.
Deze combinatie van disciplines leek vooral ingegeven door de wens om ons goed voor te bereiden op het vak van leraar Nederlands op de middelbare school, een toekomstperspectief dat mij – en het merendeel van mijn medestudenten – weinig aantrekkelijkleek (al was onze studiekeuze opmerkelijk vaak ingegeven door een bevlogen docent Nederlands (m/v)). Onlangs kwam ik echter tot het inzicht dat juist de combinatie van deze drie disciplines de neerlandistiek tot het vak van de toekomst maakt.
Dat zit zo. Psychologen hebben overtuigend aangetoond dat het label “homo sapiens” een veel te flatteus beeld geeft van de menselijke natuur. Veel van onze gedragingen komen niet voort uit diepgravende rationele overwegingen maar zijn het gevolg van gewoontes of onbewust waargenomen situatiekenmerken. Een veel betere kwalificatie van de menselijke natuur lijkt het label “homo narrans”: de mens als een aap die verhalen produceert en consumeert. Kijk maar om u heen. Wanneer mensen elkaar spreken, dan wisselen ze veel vaker verhalen, persoonlijke ervaringen en anekdotes uit dan doortimmerde betogen. Voor onze ontspanning lezen we romans en kijken we films. Maar ook als we ons oriënteren op de toestand in de wereld, brengen journalisten die informatie vaak in de vorm van verhalen.
De afgelopen jaren heeft het onderzoek naar verhalen een prominente plaats verworven op de onderzoeksagenda van de drie disciplines. In de literatuurwetenschap schreef Boyd het prachtige “On the origin of stories” waarin hij betoogt dat onze dorst naar verhalen voortkomt uit de noodzaak om het gedrag van andere mensen te begrijpen, te voorspellen en te beïnvloeden. Verhalen laten immers zien uit welke overtuigingen het gedrag van mensen voortkomt en de gevolgen die die gedragingen hebben. Een voorbeeld: niemand kruipt bij een wolf in bed. Het sprookje van Roodkapje leert kinderen dat zulk ogenschijnlijk dwaas gedrag volstrekt logisch kan zijn vanuit het perspectief van een meisje dat denkt dat daar haar grootmoeder ligt.
Tomasello betoogt in “Origins of human communication” dat de complexe grammatica die talen kenmerkt, voortkomt uit onze behoefte om verhalen te vertellen. Daarvoor moeten we immers gebeurtenissen in de tijd kunnen ordenen, de causale relaties ertussen expliciteren en de hoofdpersonen eenduidig identificeren. En als we het gedrag van mensen willen verklaren uit hun overtuigingen over de toestand in de wereld, dan moet taal ons in staat stellen om te vertellen dat “Henk ten onrechte dacht dat Ingrid vermoedde dat hij tegen haar had gelogen.”
Ook in het communicatiewetenschappelijk onderzoek staat het verhaal in het brandpunt van de belangstelling. Politici, journalisten, reclamemakers bedienen zich van verhalen. “Ondernemers in emoties” worden ze wel genoemd omdat ze verhalen en anekdotes gebruiken om hun publiek te vervoeren en te verleiden. Het is fascinerend dat een film als Philadelphiameer heeft gedaan voor de acceptatie van mensen met HIV/AIDS dan welke, speciaal voor dat doel ontwikkelde, overheidscampagne dan ook. En hoe dat komt, daarvoor zijn inzichten uit het taalwetenschappelijk en literatuurwetenschappelijk onderzoek hard nodig. De combinatie van deze drie disciplines maakt de Neerlandistiek tot het vak van de toekomst voor wie inzicht wil verkrijgen in de relatie tussen taal en de menselijke natuur.
Hans Hoeken, hoogleraar Persuasieve communicatie, Radboud Universiteit Nijmegen
Hans Hoeken, hoogleraar Persuasieve communicatie, Radboud Universiteit Nijmegen
Laat een reactie achter