Hoe spreken we geleende namen uit. Het stukje van Gaston Dorren van gisteren deed me denken aan een ontdekking die de jonge Sloveense taalkundige Peter Jurgec onlangs over het Nederlands deed.
We kunnen in het Nederlands namen als Barack en Oprah best met een Amerikaanse r uitspreken. Met een Nederlandse r vind ik die namen zelfs een beetje raar klinken, ook in een verder door en door Nederlandse zin (Ik heb gisteren Oprah gekeken; Barack gaat volgens zijn vrouw de verkiezingen winnen.). Wat Jurgec ontdekte: dat verandert in de verkleinvorm. Oprah’tje en Barackje – je zult het niet vaak zeggen, maar áls je het zegt (Toen Oprah nog een Oprah’tje was, Daar komen nog kleine Barackjes van) dan beslist niet met een Amerikaanse r.
Toen Jurgec deze ontdekking deed, werkte hij nog niet in Nederland. Inmiddels is dat wel het geval (op het Meertens Instituut, vanaf november in Leiden), maar indertijd was hij nog promovendus in Noorwegen. Hij ontdekte het effect in eerste instantie in zijn moedertaal, het Sloveens, waar bijvoorbeeld de naam Washington zonder uitgang nog een Amerikaanse w heeft, maar zodra er een naamvalsuitgang achterkomt die w Sloveens moet worden. (Voor het Nederlands is het effect met die w wat minder duidelijk, vind ik: Washington, Washingtonnetje).
Jurgec sprak erover met zijn kamergenote, de Nederlandse Marleen van de Vate, en zo kwamen ze erachter dat het effect in het Nederlands voor de r ook werkt. Kennelijk kun je namen wel op zijn buitenlands uitspreken, maar met een uitgang moeten ze onherroepelijk inburgeren.
Leuke observatie! De vraag is of de conclusie altijd klopt.
Wordt een kleine Smith een Smisje? Ik neig sterk naar 'nee'.
Verliest Alain zijn neusklank als het een Alaintje wordt? Ik neig opnieuw naar 'nee'.
Stel we maken van Houellebecq een werkwoord, houellebecq(u)en, wordt de w-klank (als ik die zo mag noemen – een bilabiale /w/, lijkt me) aan het begin dan een meer Nederlandse (dus labiodentale) /w/? Ik neig naar 'ja'.
Als ik er meteen een verklaring bij mag opperen: de r van Barack en de /w/ van Houellebecq ervaren we wellicht als simpele variaties van een Nederlands foneem, terwijl de slisklank van Smith en de neusklank van Alain zo sterk afwijken dat ze, als een leenfoneem, zelfs in woorden met uitgangen worden gehandhaafd.
Zeker een interessante observatie. Bij mijn vriendin werkte het niet (zij gebruikte in alle vier de gevallen een Engelse r, maar ze is tweetalig Nederlands/Engels en dus waarschijnlijk niet representtief). Een een ander proefkonijn sprak de r in de verkleinvormen inderdaad anders uit.
Overigens ben ik het niet met je eens dat Barack met een Nederlandse r raar klinkt. Ik zou het zelf zo uitspreken. Oprah dan weer niet, die naam behoudt wel zijn Engelse r. Waarom?
Ik kan buitenlandse namen in een Nederlands gesprek zowel op z'n Nederlands uitspreken als op een manier die wat dichter bij de oorspronkelijke uitspraak komt. Als ik "Merkel" op z'n Nederlands uitspreek, spreek ik een tongpunt-R en een dikke L uit. Doe ik het op z'n Duits, dan is de R bijna een klinker en de L dun. In het eerste geval is "Merkeltje" goed mogelijk, in het tweede geval lijkt het Duitse systeem getriggerd te zijn en wordt het "Merkelchen".
Goede aanvullingen! Dank je wel! Ik denk dat er ook wel iets inzit. Het roept natuurlijk wel meteen de volgende vraag op. Intuitief is het duidelijk dat je pakweg de [w] van Houellebecq als een 'variant' (allofoon) van de Nederlandse w zou kunnen opvatten, maar de vraag is hoe je dat precies en objectiveerbaar zou kunnen maken. Daar ga ik eens over nadenken. (Met die th is nog meer aan de hand. Er is beroemd onderzoek waaruit blijkt dat Fransen die klank vervangen door s en Russen juist door t, ook al komen s en t in allebei de talen voor. In het Nederlands kunnen aan het begin volgens mij allebei de vervangingen: sommige mensen zeggen tijater en andere siajater, maar aan het eind lijkt mij die s dominant.)
Een Amerikaans-achitige r komt in het Nederlands wel voor, maar bij voorkeur achter een klinker. In 'raar' is een Amerikaanse r gebruikelijker aan het eind dan aan het begin. (Aan het begin komt zo'n vloei-r eigenlijk alleen voor in het Leids, voor zover ik weet.) Misschien heeft dat er iets mee te maken?
Ja, dat voel ik ook zo. Het is de andere kant van de medaille: een Duitse Merkel past alleen in een Duits verkleinwoord. Grappig dat je dat als taalgebruiker makkelijk zo aanvoelt.