Ik vermoed dat het Rijksmuseum wel op wat tumult had gehoopt bij de onthulling van het nieuwe logo. Dat ontstond dan ook meteen op Twitter en op enkele gespecialiseerde websites: er stond een spatie in dat logo!
Als medewerker van het roemruchte Meertens Instituut kan ik natuurlijk niets zinnigs over deze materie zeggen. Het gaat mij echter om iets anders: de motivatie die de logo-ontwerpster (Irma Boom) voor het beetje wit gaf:
Iedereen noemt het [museum] liefkozend het Rijks.
Ik zeg het geloof ik zelf niet, het Rijks, maar op internet kun je het wel vinden. Ik ken bovendien ook het Van Gogh en (vooral) het Stedelijk, vooral van die laatste weet ik zeker dat ik het zelf ook zeg. Bovendien wordt het Rijks ook gebruikt voor allerlei scholen (Rijkslyceum, Rijksathenaeum) enzovoort.
Ik vraag me af of er ooit iets over deze constructie geschreven is. Ik kan er in ieder geval niets over vinden. De Leidse morfoloog Geert Booij heeft een beroemd artikel geschreven over samenstellingen waarvan het tweede lid niet wordt uitgesproken, maar hij heeft het alleen over dat soort constructies in nevenschikkingen:
minimum- en maximumbedragen
zwanger- en moederschap
rijks- en privémusea
Maar dat is toch echt een andere constructie en je kunt niet zeggen dat het Rijks daaruit ontstaan is. Je kunt in die andere gevallen het eerste lid bijvoorbeeld niet weglaten buiten de nevenschikking, ook niet als het uit de context wel duidelijk is. Je kunt bijvoorbeeld niet zeggen het zwanger, zelfs niet in de zin:
ik heb wel zin in het moederschap, maar niet zozeer in het zwanger. [uitgesloten]
Naar mijn indruk kun je constructies als het Rijks (het Stedelijk) alleen gebruiken voor namen van scholen en musea. Je hoort bijvoorbeeld nooit iemand zeggen we reden langs de rijks, als ze bedoelen de rijksweg. Ook kun je museum of lyceum alleen weglaten als er niets volgt. Je kunt wel zeggen Het Van Abbe, maar niet Het Van Oudheden of Het Rijks van Oudheden.
Wat ook raar is: de Rijks komt een heel enkele keer wel voor (er is een Facebook-pagina voor Vrienden van de Rijks, dat gaat over de vroegere Rijks-HBS van Middelharnis), maar veel minder dan het Rijks. Sterker nog, de regionale scholengemeenschap in Bergen op Zoom noemt zich ’t Rijks hoewel er blijkens de beschrijving van de geschiedenis geen enkele voorganger is met een het-naam.
Het lijkt, kortom, net of het Nederlands een soort vaste constructie heeft Het X, dat ofwel Het X-museum kan betekenen ofwel Het X-lyceum (of gymnasium, enz.) Mij was hij nog niet opgevallen, maar dankzij dat kleine beetje wit in het logo van het Rijksmuseum nu wel.
'Iedereen (in Amsterdam) noemt het liefkozend het Rijks' zal vermoedelijk wel kloppen. Ik zeg/ken het in ieder geval wel, net als het Van Gogh, het Stedelijk enz.
Zou het ook kunnen zijn omdag er (oorspronkelijk) een tegenstelling was/is? Het Rijskmuseum èn het Gemeentelijk Museum. De Rijks-HBS en de Christelijke HBS. Welk museum bedoel je, het Rijks, of ….
Ik kan me zoiets ook voorstellen bij de politie, daar had je vroeger rijkspolitie en gemeentepolitie. Welke politie gaat daar over? De rijks?
Dat zou natuurlijk best kunnen, dat contrast oorspronkelijk een rol speelde, maar inmiddels kun je 'het Rijks' gebruiken zonder dat er sprake is van andere musea; en dat geldt bij mijn weten niet voor 'de rijks' als afkorting van 'de rijkspolitie'.
Bij straatnamen lijkt het me een beetje dubieus. Je hebt in Amsterdam 'de P.C. Hooft', maar andere voorbeelden ken ik niet.
In Den Haag heeft men het over de Fred, wanneer men de sjieke Frederik Hendriklaan bedoelt. Hier in Groningen hoor ik geregeld spreken over de Folkinge, zonder -straat dus. Ik geloof dat ik dat zelf ook zeg. Maar dan weer niet: de Haddinge(straat) en de Pelster(straat).
Volgens mij heeft een dergelijke tegenstelling in Amsterdam nooit bestaan. Het Stedelijk (museum) en het Amsterdams Historisch Museum werden/zijn nimmer met het predicaat 'gemeentelijk' aangeduid.
Nabrander voor Marc; De 'Albert Cuyp' (-straat, -markt)
Idem met "de (ouwe) Ebbinge)".
Ja, dat is er natuurlijk ook een!
Het is vreemd geen spatie te schrijven in ‘Rijksmuseum’met als verantwoording dat vaak de verkorting ‘(het) Rijks’ gebruikt wordt. Op grond van die redenering kunnen we dan ook probleemloos een spatie schrijven in andere woorden die we verkorten:‘fris drank’ (‘fris’), ‘hetero seksueel’ (‘hetero’), en ‘Albert Cuyp straat’ (‘de Albert Cuyp’).
Ik zie helemaal geen behoorlijke motivering voor schrijfwijzen met spatie als in de voorgaande woorden of als in’Meertens Instituut’, ‘Huygens College’. Als men het geheel niet aaneen wil schrijven omdat men het effect wil bereiken dat de eigennaam wat prominenter gevisualiseerd wordt, kan dat evengoed door middel van een koppelteken: ‘Meertens-Instituut’, ‘Huygens-College’. En waarom dan ook niet in geografische namen: Boven Karspel, Roosen Daal, Rotter Dam, Noord Zee? De vormen met spatie lijken mij eerder een uiting van een angliciserende modetrend.
Behalve de Fred heb je in Den Haag ook nog de Trees (Theresiastraat).
Ook 'ziekenhuis' kun je weglaten. In Den Haag hebben we o.a. het Bronovo, het Leyenburg en het Westeinde.
Iets soortgelijks bij oude verzekeringsmaatschappijen: de Algemeene Friesche, de Oude Haagsche van 1836, de Groot-Noordhollandsche van 1845, de Rotterdamche Onderlinge enz.
(@Frans Daems: Ik zat op het Maerlant-Lyceum, met koppelteken! Maar het is volgens mij een van de weinige scholen die het zo doet.)
Het bijzondere aan deze namen is natuurlijk is dat ze nog iets meer afkorten dan dat alleen 'straat' wordt weggelaten – althans, bij mijn weten kun je niet spreken over de Fredstraat of de Treesstraat.
Als we heel precies moeten zijn, moeten we het geval van het Rijksmuseum wel onderscheiden van dat van het Meertens Instituut.
Bij het Rijksmuseum gaat het over het logo; ik heb niet de indruk dat de redactie daarbuiten de spelling met een spatie wil promoten. Het gaat dus puur om een beeldmerk – strikt genomen is er niet eens sprake van een spatie, maar van wat extra spatiëring tussen twee letters. Het is een beetje zoals sommige bedrijven in hun logo een letter op zijn kop zetten of iets dergelijks.
Het Meertens Instituut is anders, omdat dit wel degelijk de door het instituut gehanteerde spelling is. Als ik eerlijk ben, weet ik eigenlijk niet waarom men indertijd voor deze spelling gekozen heeft; op zeker moment (ergens rond 1998) is de naam veranderd van P.J. Meertens-instituut in de huidige naam. Men kan natuurlijk vrijelijk speculeren over de motieven van de naamgevers van indertijd; mij maakt het eerlijk gezegd niets uit. (Ik schrijf overigens ook in anderstalige publicaties Meertens Instituut en niet Meertens Institute, en heb de indruk dat veel collega's dat doen.) Een verschil met Noord Zee is natuurlijk dat de laatste geen juridische eigenaar heeft die kan besluiten de naam te veranderen.
Tot slot, en meer on-topic: veel mensen zeggen ook 'het Meertens', maar dit werd in ieder geval in het verleden een tijdlang van hogerhand ontmoedigd. We worden geacht de naam voluit te schrijven; MI wordt eveneens ontmoedigd.
Ik hoor ook wel eens 'de Van Baerle' en 'de Ferdinand Bol'.
Nog zo een: De Gijsbrecht, voor de Gijsbrecht van Amstelstraat, een winkelstraat in Hilversum.
En in Den Haag 'de Fred', voor de Frederik Hendriklaan.
Wil Rikmanspoel
Ik vind het een prachtige vondst, RIJKS MUSEUM. Ik kan het met kennissen en vrienden over "het Rijks" hebben. Of dat nou liefkozend is of gewoon kortheidshalve, maakt niet uit. Het beeldmerk activeert dat mogelijke gebruik, je gaat er even over nadenken, prima.
Als Frans Daems de Frans Daems uit Antwerpen is, kent hij ongetwijfeld de straatnaamborden in die stad. Die hebben bijna allemaal de ook al zo bijzonder heldere communicatieve structuur om het woordje "straat" of "plein" in een kleiner corps op de laatste regel van het bord te zetten, ZONDER dat er een verbindingsstreepje staat achter het eerste deel van de naam:
LANGE LEEM
straat
DE CONINCK
plein
Of heb jedaar ook ooit tegen geopponeerd, en naar welke taal zou je dan hebben verwezen, naar het Frans, Frans? Angliciserend lijkt het me niet.
En in de eerste regel van je reactie staat "geen" maar dat zal "een" moeten wezen?
Groet