• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Polyfonie

19 april 2013 door Gert de Jager Reageer

Gert de Jager
 
Een polyfone roman met één hoofdpersonage – dat is Pier en oceaan. Polyfoon volgens de auteur zelf: “Daarom heb ik een polyfone roman geschreven, over individuele levens in verscheidene generaties.” Aldus De Jong in een interviewin Vrij Nederland.  Dat er in ruim achthonderd pagina’s doorgaans één stem opklinkt, die van het achter Friese en Zeeuwse dijken opgroeiende personage Abel Roorda, zal iedereen erkennen die de roman gelezen heeft. Ook De Jong doet daar niet moeilijk over. In een ander interview, in NRC Handelsblad, gaat hij in op het autobiografische gehalte van het boek. Pier en oceaan werd geschreven om een tijd te evoceren – de tijd van een jeugd.

Wanneer één stem overheerst in iets wat polyfoon bedoeld is, zou het zomaar eens kunnen dat na achthonderd pagina’s de compositie behoorlijk uit het lood is geslagen. Dat gebeurt niet – het is althans niet mijn ervaring. Met die polyfonie valt het ook wel mee. Met uitzondering van de eerste honderd pagina’s, waarin de lotgevallen van een toekomstig ouderpaar worden beschreven, ligt het perspectief bij het hoofdpersonage. Perspectief is een te magere term. Het personage wordt met al zijn zintuigen de zaken van het leven gewaar, denkt over die zaken na en probeert zich een manier van doen aan te meten. Af en toe wordt het perspectief doorbroken: opeens bevinden we ons in het bewustzijn van moeder Dina, vader Lieuwe of de Friese grootvader.     

Voor die doorbrekingen voert De Jong een rechtvaardiging aan die op zichzelf losstaat van de polyfonie. Zijn werkwijze zet hij af tegen die van een voorganger als Vestdijk en een tijdgenoot als Van der Heijden. Ook zij evoceerden een jeugd, ook zij evoceerden een omgeving waarin een kind opgroeide. In het interview in Vrij Nederland stelt hij dat ze vooral tekortschoten in de manier waarop zij ouders portretteerden:  

(…) je ziet die mensen niet van binnenuit, ze hebben geen eigen perspectief in de roman. Iedereen van onze leeftijd denkt nu op een psychologische manier na over zijn ouders en grootouders, je hebt een beeld van hun relaties, je kunt zien hoe dat je eigen leven beïnvloedt. Een roman met één hoofdpersoon doet daar geen recht aan.

Toch is Pier en oceaanwel degelijk een roman met één hoofdpersoon. Die hoofdpersoon stelt zich de beweegredenen voor van de personages in zijn directe omgeving. Alleen omdat hij dat doet –  zoals ‘iedereen van onze leeftijd’ – wil De Jong ons confronteren met het perspectief van anderen.  Niet omwille van zichzelf kent de roman dat perspectief, niet vanwege een compositorische noodzaak: we betreden het hoofd van Dina en anderen om een realistische illusie te versterken. Bij die realistische illusie gaat het niet om henzelf, maar om de protagonist. Dat Pier en oceaan een boek zou zijn over ‘individuele levens in verscheidene generaties’ is dan ook niet helemaal waar. Die individuele levens worden ons gepresenteerd omdat ze een rol vervullen: ze zijn markeringspunten in het bewustwordingsproces van Abel Roorda.

Dat De Jong het niet zo ziet, zou onaardig geïnterpreteerd kunnen worden. Als deze auteur oprecht denkt dat hij zijn verwanten evenveel ruimte schenkt als zijn alter ego… Wat is dat voor man die achthonderd pagina’s wijdt aan zichzelf? Op mij hadden de doorbrekingen van het perspectief een heel ander effect – een effect dat misschien wel haaks staat op wat De Jong voor ogen stond. Het heeft te maken met de manier waarop De Jong de perspectiefwisseling presenteert – als een echte perspectiefwisseling namelijk. Tientallen bladzijden wordt er gefocaliseerd vanuit Abel. Wanneer het perspectief verspringt, is het niet Abel die zich gemoedstoestanden en beweegredenen buiten zichzelf voorstelt, maar de vertelinstantie die de gemoedstoestanden en beweegredenen beschrijft en presenteert. Voor de lezer is het niet Abel die ‘op een psychologische manier nadenkt over ouders en grootouders’ – Abel verdwijnt.Abel is voor de lezer een personage van papier – van dezelfde orde als Dina, Lieuwe en alle anderen die de roman bevolken. Tientallen bladzijden maken wij de werkelijkheid mee vanuit het hoofd van Abel – het zijn Abels gewaarwordingen die we leren kennen, waarover we reflecteren, die we desnoods bekritiseren. In zijn hoofd zitten we als in ons eigen hoofd. Het leidt tot maximale identificatie en de realiteitsillusie waar De Jong zo hartstochtelijk op uit is. Maar opeens gebeurt er iets wat in geen enkele werkelijkheid kan gebeuren – niet in die van Abel en niet in die van ons: we worden getransporteerd naar het hoofd van een vreemde.

In Pier en oceaan leiden de perspectiefwisselingen niet tot een versterking van de realistische illusie – integendeel: die illusie wordt verbroken. De conclusie lijkt onontkoombaar: welke kwaliteiten Pier en oceaan ook mag hebben – de verteltechnische innovatie die De Jong als een belangrijke bijdrage aan de geschiedenis van de ontwikkelingsroman beschouwt, heeft niet het gewenste effect. Het neemt niet weg dat die perspectiefwisselingen bij de lezer die ik ben, wel degelijk sterk werken. Getransporteerd worden naar het hoofd van een ander, naar dierbaren in de directe omgeving – dat zoiets niet echt mogelijk is, laat zich op zijn hoogst vangen in een uit het Frans vertaalde volzin vol termen als ‘menselijke conditie’, ‘isolement’ en ‘verlangen’. Wie Pier en oceaan leest, stuit op die conditie – in de werkelijkheid van Abel en in de alledaagse werkelijkheid van de lezer. Maar wie Pier en oceaan leest, krijgt ook even, heel even, juist wanneer hij uit Abels hoofd wordt gekatapulteerd, de gelegenheid zich aan die conditie te onttrekken.  De perspectiefwisselingen in Pier en oceaancreëren geen realistische illusie, maar een metafysische illusie. Niet bij Abel Roorda, maar bij de lezer.

Zich overgeven aan metafysische illusies – dat gebeurt vaker in Pier en oceaan. Meer dan een race-milieu-momentzoektocht is het boek een zoektocht naar wat een jongeman ontwaart wanneer hij zich uitrekt op een pier en het een en ander voor zich ziet liggen. De metafysica waar het mij hier om gaat, is de metafysica van het lezen – wie fictie leest, zich identificeert met personages, zich identificeert met een implied author, treedt buiten zichzelf op een manier die we verder alleen maar kennen van heel nare sektes. Hij geeft zich over aan bewustzijnsinhouden. Wie Pier en oceaan leest en zich – na de eerste honderd bladzijden – vereenzelvigt met Abel Roorda, doet iets wonderbaarlijks. Dat het wonderbaarlijk is, beseft de lezer pas echt wanneer zich iets miraculeus van een nog hogere orde voltrekt.
 
 
 

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: 21e eeuw, letterkunde, perspectiefwisselingen

Lees Interacties

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Lucebert • Tajiri

Het licht is de liefde is niets
Een gat grijpt naar een ander gat
Het beeld bijt een beeld
De spiegel is bleek en bont

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

LIBELLEN

Hier is de broedplaats, takken in elkaar gehaakt,
manshoge brandnetel slaapt tussen grijze
verdorde armen, dun dood sparrehout.
Libellen paren een snel ogenblik,
bidden in zwermen, zetten zich,
doorzichtige strikken, korte takken,
op taktoppen.

Bron: Dierenalfabet, postuum verschenen, 1978

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

11 juli 2025

➔ Lees meer
26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

10 juli 2025

➔ Lees meer
Augustus: Eetvoorstelling ‘Muzikaal Feestmaal’ op Slot Zuylen en Muiderslot

Augustus: Eetvoorstelling ‘Muzikaal Feestmaal’ op Slot Zuylen en Muiderslot

8 juli 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1881 Maria Kronenberg
sterfdag
2018 Dana Constandse
➔ Neerlandicikalender

Media

De literaire letterenshow 2

De literaire letterenshow 2

12 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
De laatste keuze van Rogi Wieg

De laatste keuze van Rogi Wieg

9 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Van Lacarise den katijf die enen pape sach bruden zijn wijf

Van Lacarise den katijf die enen pape sach bruden zijn wijf

8 juli 2025 Door Vianne Cré Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
%d