Jannah Loontjens debuteerde als dichter in 2001 met de bundel Spectroscoop. Een jaar later volgde de dichtbundel Varianten van nu en in 2006 verscheen Het ongelooflijk krimpen. Naast gedichten schreef zij twee romans: Veel geluk (2007) en Hoe laat eigenlijk (2011). Oorspronkelijk opgeleid in de filosofie koos Loontjens voor een promotietraject in de literatuurwetenschap. In 2012 promoveerde zij aan de Universiteit van Amsterdam op het proefschrift Popular Modernism.

Afgelopen jaar verscheen er niet alleen een volgende dichtbundel (Dat ben jij toch) maar ook de essaybundel Mijn leven is mooier dan literatuur, volgens de ondertitel een ‘kleine filosofie van het schrijverschap’. Mijn leven is mooier dan literatuur bevat, zo schrijft Loontjens in het nawoord, ‘juist datgene wat ik niet in mijn proefschrift kwijt kon, maar dat in feite toch de onderliggende voedingsbodem van mijn literatuurwetenschappelijk onderzoek vormde.’ (172) In dit boek is –anders dan in haar proefschrift– ruimte voor haar eigen ervaringen als lezer en schrijver, voor jeugdherinneringen en voor perosonlijke interpretaties van literaire werken en films. In het ‘Woord vooraf’ wordt de onderliggende voedingsbodem meteen duidelijk, de overtuiging dat leven en literatuur intrinsiek met elkaar verbonden zijn: ‘Leven zonder literatuur is voor mij ondenkbaar; hoe we met en in literatuur leven, daar gaat dit boek over.’ (8) Het is een overtuiging die Loontjens herkent bij grote modernistische auteurs als Proust en Kafka.

Waar ik benieuwd naar was voordat ik dit boek ging lezen was hoe Loontjens in Mijn leven is mooier dan literatuur de middenweg bewandelt tussen wetenschappelijk en niet-wetenschappelijk schrijven. Is dit boek misschien te beschouwen als een andere manier van ‘populair wetenschappelijk’ schrijven, in die zin dat Loontjens tracht het werk dat zij heeft verricht voor haar promotieonderzoek voor een breder dan strikt-wetenschappelijk publiek bereikbaar te maken? Lukt het haar om een symbiose te vinden of blijven de literaire schrijver en de wetenschapper in haar toch twee verschillende talen spreken? Die laatste vraag werd direct ingegeven door de titel van het boek. Mijn leven is mooier dan literatuur doet namelijk vermoeden dat het hier om een zeer persoonlijk verslag gaat, een schrijverslogboek misschien, maar de ‘kleine filosofie’ uit de ondertitel wekt daarentegen de suggestie dat er uiteindelijk toch wordt gestreefd naar het doen van algemene uitspraken over het schrijverschap.

Mijn leven is mooier dan literatuur behandelt ontzettend veel onderwerpen die alle cirkelen rond de thema’s literair schrijven en schrijverschap. Het onderzoekt niet alleen het standaardbeeld van de schrijver in modernistische literatuur of in recente films als Adaptation en The Hours, maar ook het schrijfproces zelf, het aura van Oprah’s bookclub, het fenomeen ‘vrouwenliteratuur’, het effect van ingrijpende leeservaringen, het belang van branding van een ‘authentieke’ auteur en het onderscheid tussen populaire en hoge literatuur.

Het eerste deel ‘Begin van een begin’ lijkt gericht op de beginnende schrijver omdat het een eerlijk inkijkje geeft in het schrijfproces. Mooi beschrijft Loontjens hoe de eerste zin van een boek allerminst de eerste zin is:

‘Beginnen is een samenspel tussen vooruitkijken en met een lus vanuit de toekomstverwachting alvast terugkijken naar hoe het begin erbij zal staan als de rest er is. Het is een vooruitlopen op het terugblikken.’ (15)

Zij verduidelijkt dit aan de hand van eigen ervaringen met het schrijven van haar eerste roman Veel geluk wat de algemene beschrijving van schrijfangst en schrijftwijfel op concrete wijze verheldert. De strekking van dit hoofdstuk doet erg denken aan wat Menno ter Braak schreef over het begin van het schrijfproces, zoals verwoord in de opening van ‘Een schrijver na zijn dertigste jaar’:

‘Wie een boek begint legt zich met de eerste regel vast voor het gehele boek. Ieder schrijver met een schrijvers geweten aarzelt daarom lang voor hij zich op een regenachtige morgen neerzet om die eerste regel te formuleren; hij weet, dat hij niet meer terug kan, dat hij gewetenloos en opzettelijk barok zou moeten zijn om de toon van zijn begin te herroepen.’ (9)

Het is de modernistische twijfel bij uitstek die in deze zin van Ter Braak en in Loontjens hoofdstuk ‘Begin van een begin’ wordt onderzocht en ontleed.

Ook in haar tweede hoofdstuk ‘Invloedrijke leeservaringen’ is de vergelijking met het gedachtegoed van Ter Braak opvallend. Hierin omschrijft Loontjens een goed boek als ‘een goede vriend’: ‘omdat ik een goed boek als een goed gesprek kan ervaren’. (60) Het lijkt een herformulering van het Forum-criterium dat de tekst een ontmoeting is met een sterke persoonlijkheid.

Het boek is echter niet alleen een gesprek met de ander die uit de tekst spreekt, maar tevens een gesprek met jezelf. Loontjes laat dit zien aan de hand van een interpretatie van Kafka’s verhaal ‘Huwelijksvoorbereidingen op het land’. De hoofdpersoon Eduard Raban verklaart dat je in een boek juist leest ‘wat je zelf al dacht’. (60) Je herkent in de tekst wat je reeds in gedachten had. Liefde voor boeken blijkt uiteindelijk niets dan eigen liefde. Door het lezen van literatuur, èn door het schrijven lijkt Loontjens te willen zeggen, leren we onszelf beter kennen.

Minder gestaafd aan de hand van eigen ervaringen, behandelt Loontjens in het derde deel van Mijn leven is mooier dan literatuur de vraag ‘wat is literatuur?’. Hier ontkomt de literatuurwetenschapper Loontjens niet aan het gangbare antwoord binnen die wetenschap: literatuur is dat wat anderen zeggen dat literatuur is. Spannender dan in iedere alinea weer een nieuwe naam te noemen (de referenties lopen van Arie Storm, Ilja Leonard Pfeiffer en Saskia Noort tot Slavoj Zizek, Coen Simon en Andreas Huyssen) was het geweest als Loontjens hier was vertrokken vanuit haar eigen idee van wat literatuur is. Het blijft wat wijfelachtig geformuleerd: literatuur moet geëngageerd zijn maar alleen engagement is niet voldoende, het werk moet niet te particulier zijn maar sommige schrijvers die over kleine strubbelingen schrijven vindt ze wel weer wel interessant. Het gebruik van ‘wellicht’ en ‘misschien’ ontkracht de durf om de grote vraag naar wat goede literatuur is (want dat lijkt de eigenlijke vraag) te stellen:

‘Wil het intrigeren [dan] is er wellicht enige distantie nodig, een zekere eigenheid, een gevoel voor ironie en misschien een onderzoekende wijze van de werkelijkheid observeren, waardoor er nieuwe onverwachte inzichten worden ontdekt.’ (108)

Voor de literatuurwetenschapper bevat het boek iets te veel verwijzingen naar bekende namen uit de inleidingen literatuurwetenschap zonder echt dieper op de theorieën en visies in te gaan. Wat dat betreft blijft Mijn leven is mooier dan literatuur stoelen op twee gedachten: het schrijverslogboek enerzijds en het proefschrift over modernistische literatuur anderzijds. Maar dit betekent niet dat Mijn leven is mooier dan literatuur de lezer die geïnteresseerd is in literair schrijven en literair auteurschap niet veel te bieden heeft. Integendeel.

Moeilijke vragen die Loontjens bezighouden worden niet geweerd en nodigen uit tot meedenken. De verdienste van Loontjens’ boek is dat ze in zeer heldere taal de dialoog aangaat met de modernistische schrijvers van weleer en hun werk juist betrekt op contemporaine fenomenen die haar als literaire schrijver bezighouden en als lezer interesseren.

Voor de literatuurwetenschapper kan Mijn leven is mooier dan literatuur tot slot nog op een andere manier de moeite waard zijn. Volgens Loontjens –en hierin staat zij niet alleen– is er op het moment veel vraag naar het delen van schrijf- en leeservaringen, in de vorm van leesclubs of literaire avonden maar ook in de vorm van boeken:

‘Het is opvallend dat in deze tijd waarin cultuurscepticisme lijkt te overheersen en er veel kritiek is op zogenaamde elitaire kunstliefhebbers, de aandacht voor literatuur en literair schrijven in populaire media toeneemt. Boeken- en leesclubs vermenigvuldigen zich en er is een groeiende aandacht voor het literaire schrijven als ‘bezigheid’: zelfhulp-boeken over het schrijven van poëzie, memoires, proza of scenario’s zijn booming business.’ (104)

Die tendens heeft de ruimte voor het essay over lezen en schrijven vergroot, zoals de publicatie van Mijn leven is mooier dan literatuureigenlijk zelf al bewijst, maar zoals ook blijkt uit de aankondiging van een schrijver als Joost de Vries die in een recent interview vertelde aan een essaybundel te werken die specifiek gaat over schrijvers en schrijven nu.

Deze recentelijk toegenomen interesse voor literair schrijven en lezen is iets om in de gaten te houden voor de jonge letterkundige of literatuurwetenschappelijke onderzoeker die bezig is met zijn proefschrift. Het kan een verrassend antwoord bieden op de vraag hoe je je als jonge onderzoeker zichtbaar kunt maken én kunt onderscheiden. Iedere promovendus in de letteren ziet zich geconfronteerd met de opdracht om enerzijds het beste proefschrift ooit te moeten schrijven en anderzijds om zich daarbij volledig te conformeren aan de wetenschappelijke etiquette. Als junior-onderzoeker in de academische arena kun je je het simpelweg niet veroorloven hier al te zeer van af te wijken.

In een tijd waarin de geesteswetenschappen het moeilijk hebben hun maatschappelijke positie te verantwoorden en er geregeld gesproken wordt over een vervreemding tussen universiteit en maatschappij (zie bijvoorbeeld Dorsman & Knegtmans 2012 en Boomkens 2008) werpt een zoektocht als Mijn leven is mooier dan literatuur een verrassend perspectief op de vraag hoe die vervreemding tegen te gaan. In een uitgeefklimaat waarin men zeer pessimistisch is over publicatiemogelijkheden voor letterkundige proefschriften kan het volgens mij allerminst kwaad de mogelijkheid te overwegen juist die zaken die geen plek kunnen krijgen in het proefschrift te gebruiken voor een publiekseditie. Dat hoeft dan overigens niet met de prestigieuze genre-aanduiding ‘een kleine filosofie’, dat kunnen we dan gewoon een essaybundel noemen.