• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Addenda EWN : zorgvuldig

2 oktober 2014 door Reageer


Door Michiel de Vaan
zorgvuldig bn. ‘met zorg’

Middelnederlands sorchvoudig (1357) ‘bezorgd, bekommerd; vlijtig, zorgvuldig’, een samenstelling van zorg en het suffix –voudig. Laatmnl. afleidingen zijn sorchvoudicheit ‘bezorgdheid; zorgvuldigheid’ en sorchfoudeliken bw. ‘zorgvuldig’. Met een semantisch vergelijkbare basis bestaat nog Mnl. anxtvoudig > Ned. angstvallig.

Verwante vormen zijn Middelhoogduits sorcveltic, sorcveldic(Duits sorgfältig), Middelnederduits sorchvaldich, sorchveldich, sorchvoldich.In Westerlauwers Oudfries komen sērfaldich ‘zorgvuldig’ en sērfaldichēd ‘droefheid’ voor, die sēr ‘wonde’ bevatten. Er lijkt dus een Westgermaanse combinatie van ‘zorg’, ‘pijn’, ‘angst’ met *faldiga- ‘-voudig’ bestaan te hebben. Aangezien –voudig verder alleen multiplicativa vormt is die combinatie verrassend. De verklaringen daarvoor lopen uiteen. De Vries / de Tollenaere twijfelen tussen de “gedachte aan vouw ‘plooi, rimpel’” en “slechts suffixoverdracht zonder meer”. Dat laatste is heel onwaarschijnlijk. De verbinding met vouw levert geen directe verklaring, maar het ww. vouwen biedt een oplossing. Dat betekende ook ‘omwikkelen, inwikkelen’, als in Oudnoors falda ‘een hoed opzetten’, Oudengels bifealdan, Oudhoogduits bifaldan ‘omvatten’, en de afleiding Oudengels fald ‘omheining, kooi’. De betekenis van *sorga-faldiga- was dus ‘omgeven met zorg, vol van zorgen’.

De l-houdende vorm sorchfuldich vind ik in Nederlandse teksten vanaf 1444 (Eerste Bliscap van Maria, Brussel), sorchfuldicheit vanaf 1500 (in Een scone leeringe om salich te sterven, gedrukt te Antwerpen; dezelfde tekst gebruikt ook sorchvoudig en sorchvoudelik). De betekenis ‘bezorgd, bekommerd’ blijft daarbij tot in de 17e eeuw heel gebruikelijk. Veel van de attestaties staan in religieuze teksten. De varianten met een ou zijn in de 16e eeuw al erg zeldzaam, een heel late attestatie is met sorrichvoude handen ‘met zorgvuldige handen’ in Bredero’s Lucelle(1616), waar het bn. zorgvoud overigens een neologisme is.

Enkele etymologica beschouwen het opkomen van –vuldig als nabootsing van of ontlening aan Hoogduits sorgfältig, hetgeen onwaarschijnlijk is. Niet alleen komen de klinkers niet overeen (men zou desnoods -vuldig uit ronding van *-veldig kunnen verklaren, maar vormen met e komen alleen in het Limburgs en het Nederrijns voor), maar vooral is de overgang van zorgvoudig naar zorgvuldig te geruisloos. Er bestaat geen verschil in betekenis tussen beide vormen en geen hiaat in de tijd. Overigens komt ook van anxtvoudich in de zestiende eeuw een variant anxtvuldich voor, zonder Hoogduits pendant.

Ik beschouw de vormen op –vuldig als Brabants (en mogelijk ook Oostnederlands) van oorsprong. Er blijkt in het Middelnederlands dialectverschil te bestaan wat betreft de reflexen van *-faldiga. Grosso modo kent Vlaanderen het suffix als –voudig, Brabant als –voldeg (= –vuldig) en Limburg als –voldeg of –veldeg. Het oudere sorchvoudig was dus de Vlaams-Hollandse vorm en sorchvuldig die van het Brabants, die trouwens ook in het Noordoostnederlands thuis is. De klinkerverschillen hebben te maken met het tijdstip waarop Oudnederlands *al tot *ol werd en of – en wanneer – het achtervoegsel –ig umlaut veroorzaakte (van *fald tot *feld, of, op een later tijdstip, van *fold tot *föld). Gezien het grote aantal attestaties in religieuze teksten ligt de conclusie voor de hand dat zorgvuldig rond 1500 zorgvoudig heeft verdrongen als term van de religieuze literatuur van de Moderne Devotie en de Reformatie. Hetzelfde zou kunnen gelden voor bijv. menigvuldig en drievuldigheid. Of dat klopt zou nader onderzocht moeten worden.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: Addenda EWN, Gastcolumns

Lees Interacties

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Lucebert • Tajiri

Het licht is de liefde is niets
Een gat grijpt naar een ander gat
Het beeld bijt een beeld
De spiegel is bleek en bont

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

ALSOF IK ER NIET GEWEEST BEN

Ik stel er prijs op na ergens gelogeerd te hebben geen sporen achter te laten. Zo wordt logeren een soort inbreken – trouwens, het hele bestaan lijkt er op.

Bron: Barbarber, september 1969)

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

19 september 2025: Afscheidscollege Fred Weerman

19 september 2025: Afscheidscollege Fred Weerman

15 juli 2025

➔ Lees meer
1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

11 juli 2025

➔ Lees meer
26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

10 juli 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1830 Eelco Verwijs
sterfdag
1989 Willem Beuken
➔ Neerlandicikalender

Media

Inclusive Dutch: Between Norm and Variation

Inclusive Dutch: Between Norm and Variation

15 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek 1 Reactie

➔ Lees meer
Hoe je taal maakt en hoe taal je raakt

Hoe je taal maakt en hoe taal je raakt

14 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Marc van Oostendorp over prijs voor Neerlandistiek

Marc van Oostendorp over prijs voor Neerlandistiek

13 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek 2 Reacties

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
%d