Door Michiel de Vaan
zwoerd zn. ‘spekrand’
Mnl. swarde, swaerde v. (ca. 1300) ‘met haar begroeide huid, hoofdhuid’, groensuarde (ook –waerde, -werde) ‘het begroeide aardoppervlak’ (1265–70), speckswarde (1477) ‘de huidlaag boven het spek’. De huidige betekenis ‘van haren ontdane varkenshuid, rand van het spek’ wordt vanaf 1560 aangetroffen in teksten. De oorspronkelijk korte a werd voor rd gerekt waardoor Mnl. swaerde, Nnl. zwaard(e) ontstond. Zwaard(e) komt tot en met de 19e eeuw in zuidelijke en oostelijke bronnen voor, en nog steeds in veel dialecten. Onder invloed van de voorafgaande w ontstond in Holland een oodie later verhoogd werd tot oe. Vergelijk voor dezelfde overgang van waa via woo tot woe in Holland woerd ‘mannetjeseend’.
De oudste vindplaats met geronde klinker is swoerde in Bellaerts vertaling van Engelsman’s Proprieteyten(Haarlem, 1485): so trect hem die swoerde te samen ‘dan trekt de hoofdhuid samen’. De spelling oe kan in deze tekst zowel met Nnl. oo als met oe corresponderen. Wel eenduidig is de spelling van (de) swoord (in de Handvesten van Assendelft, 1567) en van (het) swoort, zwoord bij Hooft, Bredero en andere 17e- en 18e-eeuwse auteurs. De variant zwoerdkomt op in de tweede helft van de achttiende eeuw maar heeft in de schrijftaal zwoord pas in de twintigste eeuw verdrongen.
Verwante vormen: Mnd. swarde ‘behaarde huid, hoofdhuid’, Mhd. swart(e) v. ‘(hoofd)huid’, Mohd. Schwarte ‘spekrand’, Oudfries swarde ‘hoofdhuid, spekrand’, MoWFri. swaard ‘zwoerd’, Oudengels sweard ‘huid’, MoE sward ‘huidhaar, bovenste grondlaag’, OIJsl. svǫrðr m. ‘hoofdhuid’, alle uit PGm. *swardu- m. De verdere etymologie van het woord is onduidelijk. Qua vorm en betekenis staat het niet ver van Pgm. *wartō(n)- ‘wrat, knobbel’ (> Ned. wrat, Hd. Warze) en *warza- ‘eelt, knoest’ (> Ned. weer, Oudengels wearr), maar de variatie in de laatste medeklinker (t/z/d) is dan onverklaard. De begin-s van *swardu– zou bovendien van een ander woord moeten zijn overgenomen, bijvoorbeeld van *swellan ‘zwellen’ of *sweran ‘zweren, ontsteken’.
Laat een reactie achter