Door Marc van Oostendorp
Zo’n twintig jaar geleden legde ik de laatste hand aan mijn proefschrift. Inmiddels ben ik niet alleen rijk, beroemd en gearriveerd, maar ook een oude man die alleen nog maar nostalgisch kan terugkijken op die periode, hoewel ik tegelijkertijd weet dat de huidige promovendi ook wel overschatten wat de kansen waren voor een gepromoveerde op een baan – dat is ook niet zo gek omdat ze uit die periode alleen de mensen kennen die het toevallig indertijd gelukt is, en niet de grote talenten die zijn afgehaakt.
Ook toen was er al discussie over de vraag of het wel zo’n goed idee was dat AiO’s werknemers waren en of ze niet beter studenten konden zijn. Er zijn sinds die tijd aan verschillende universiteiten ook al pogingen gedaan. Eergisteren kondigde minister Bussemaker van OCW eindelijk aan dat daarmee echt een begin kon worden gemaakt. Mijn standpunt is in die twintig jaar eigenlijk nooit veranderd: het lijkt mij een goed idee om van promovendi studenten te maken. Al moet daar wel iets tegenover staan.
AiO’s vallen in veel opzichten tussen wal en schip. Ze zijn werknemers, maar voor een zeer laag salaris. Ze hebben zogenaamd wel allerlei rechten van werknemers (vakantiedagen, recht op bijscholing), maar aan die rechten hebben ze gegeven hun duidelijk omschreven taak niet zo veel.
Toch kan er door dat werkgeverschap oneigenlijk beroep op een promovendus worden gedaan om allerlei dingen te doen die niet in direct verband staan met het proefschrift.
Twee of drie
Tegelijkertijd hebben promovendi niet de rechten van studenten: geen recht op allerlei kortingen, geen duidelijk omschreven recht op onderwijs of zelfs op begeleiding.
Een groot bijkomend probleem is dat promovendi in Nederland veel geld kosten – veel meer dan elders. Ik ken verschillende Europese projecten die vanuit Nederland zijn aangevraagd maar vooral in het buitenland worden uitgevoerd omdat je voor het geld van een Nederlandse promovendus er in Duitsland of Frankrijk al snel twee of drie kunt aanstellen. Dat is niet eens omdat een Duitse promovendus zelf zoveel minder geld krijgt, maar omdat er minder premies hoeven worden betaald.
Tweederangsstudent
Het lijkt dus een goed idee om Nederlandse promovendi ook studenten te maken. Promoveren is geen baan, maar een studie (de leukste studie die er is). Argumenten tegen verlaging van die status lijken mij niet zo sterk. Er wordt bijvoorbeeld wel op gewezen dat student-promovendi hun positie op de arbeidsmarkt zouden verzwakken omdat ze ‘geen werkervaring’ hebben. Maar op dit moment hebben ze werkervaring tegen een hongerloon. Ook wijzen promovendi er soms op dat zij een belangrijk deel van het onderzoekswerk doen, en een groot deel van de productie van de universiteit voor hun rekening nemen. Dat is alleen wel een heel economische manier van denken over onderzoek.
Maar er moet wel wat tegenover staan. In plaats van zich druk te maken over hun status als werknemer zouden promovendi zich harder moeten maken voor een serieuze status als student. Het instituut van de graduate schools zou serieuzer moeten worden genomen en de structuur moeten krijgen van Amerikaanse universiteiten met echt serieus onderwijs specifiek voor promovendi en met systematische en goed georganiseerde begeleiding. Het gevaar is nu dat de promovendi worden van tweederangswerknemer tot tweederangsstudent; en daarmee raken ze natuurlijk van de regen in de drup.
De 'core business' van universiteiten bestaat uit onderwijs & onderzoek. Daartoe worden ze publiek gefinancierd, nu zelfs ruimer dan ooit. Dan lijkt de zaak mij duidelijk: elke medewerker die direct bijdraagt aan onderwijs & onderzoek verdient de status van werknemer.
Ja, dat is economimsch gedacht. Maar in een discussie over bedrijfseconomische kwesties zoals werknemersstatus en rechtspositie ligt, lijkt mij, geen enkel taboe op economische argumenten.
Je schrijf dat er nogal wat mis is met de arbeidsvoorwaarden van aio's (laag salaris, oneigenlijk werk, te weinig ontvangen onderwijs & begeleiding). Dat is geen argument tegen de werknemersstatus, maar voor krachtige inzet om die arbeidsvoorwaarden te verbeteren. De universiteiten hebben dat na een kwart eeuw blijkbaar nog niet goed geregeld. Mij te makkelijk om ze dan van die eenvoudige plicht te ontheffen en de aio het gelag te laten betalen.
Want dat mis ik in je stukje. Ga eens na wat het betekent voor dat 'gelag', ergo het inkomen van de aio als die vier jaar rechtspositie en arbeidsduur misloopt. Vier jaar geen pensioenrechten opbouwt. Vier jaar achterloopt in periodieken, bij het doorlopen van de loonschalen. Je schrikt je dood.
Aio's waren van meet af aan al de pineut. Een creatie uit de jaren tachtig om de bezuinigingen op af te wentelen, zodat gearriveerde medewerkers die pijn minder zouden voelen. En steevast 'voor hun eigen bestwil'.
Er is in dat opzicht niks veranderd, kennelijk.
Het plan zal wel doorgaan. Gewoon omdat het kan: de sollicitanten voegen zich wel. En dat, ja, dat is toch echt een economisch argument.
Dank je wel voor deze constructieve bijdrage. Ik begrijp je argumenten wel, al ben ik het er niet mee eens.
Je hebt wel gelijk dat ik iets te snel was met dat 'economische': natuurlijk is dit een economische kwestie, en dan kun (of moet) je er ook economisch over redeneren.
Maar een carrière in de wetenschap moet je sowieso niet kiezen omdat je een lease-auto wil of allerlei andere aantrekkelijke arbeidsvoorwaarden. De enige goede voorwaarden zijn: een redelijk salaris maar bovenal: grote vrijheid.
Ik vind het veel erger dat aan die vrijheid van promovendi wordt geknabbeld doordat ze eigenlijk alleen nog in van te voren opgezette projecten wordt gewerkt dan dat ze recht hebben op vier jaar niet achterlopen in periodieken. En dat zeg ik niet omdat ik zelf zo gearriveerd ben. Sorry, hoor, als je dat alles zo vreselijk belangrijk vindt kun je volgens mij echt beter een baan buiten de wetenschap gaan zoeken; daar is je carrière in dat opzicht sowieso veel beter.
Dat bezuinigingen niet moeten worden afgewenteld op AiO's, vind ik ook. Maar voor hetzelfde geld kun je zeggen dat ze nu worden afgewenteld op al die mensen die helemaal niet kunnen promoveren omdat er geen geld voor is. Ik hoorde vorige week nog van een briljante student die een half jaar voor zijn afstuderen al een mooi promotieplan had geschreven, maar werd afgewezen omdat hij onvoldoende publicaties had.
Het belangrijkste van alles vind ik het recht van mensen om zich ten volle te ontwikkelen, niet om pensioenrechten op te bouwen.
Hongerloon? Welk hongerloon? Het is in vergelijking met andere starterssalarissen geen vetpot, maar het is toch 30% boven het minimumloon in het eerste jaar, en bijna twee keer het minimumloon in het laatste jaar. Ik weet niet wat alle andere promovendi met dat salaris doen, maar ik ken geen collega die problemen heeft om rond te komen. Ik ben in ieder geval tevreden, en ik heb nota bene een 0.9 aanstelling (ook zo'n bezuinigingsmaatregel).
Het voorstel zoals het er nu ligt is bovendien ook een economisch voorstel: promovendi zijn duur in Nederland, door ze alle secundaire arbeidsvoorwaarden af te nemen kan er flink worden bezuinigd, zodat er meer promovendi kunnen worden aangesteld. Dat is vooral goed voor de universiteiten, en de begeleiders die wat meer promovendi op hun cv kunnen zetten.
Maar hoe is dat in het voordeel van promovendi? Ja, er komt meer ruimte dan nu voor veelbelovende academici, maar in mijn ervaring komen de meeste nu toch wel aan een baan. Soms is het gewoon een kwestie van blijven solliciteren. Maar het aantal vaste aanstellingen gaat niet groeien, met als gevolg dat de concurrentie daar alleen nog maar gaat toenemen en we nog meer mensen opleiden voor een baan die niet bestaat (eigenlijk dus een vrij anti-economisch argument).
Ja, het is jammer dat er niet genoeg ruimte is voor alle veelbelovende promovendi. Dat er masterstudenten zijn met een sterk voorstel, die toch worden afgewezen omdat ze niet genoeg (lees: geen) publicaties hebben. Been there, done that. Maar de oplossing moet niet zijn om het probleem dan drie jaar te verschuiven. Dat zijn studenten die een carrière in de wetenschap willen, op deze manier gaan we nog meer loze beloftes doen.
Bovendien zie ik de situatie zoals die nu is in bijvoorbeeld Engeland, waar promovendi gewoon nog studenten zijn. Juist daar zie je dat ze worden uitgebuit. Ze hebben amper rechten, de werkdruk ligt vele malen hoger, en de vergoeding vele malen lager. Begeleiders hebben te veel promovendi en geven daardoor vaak te weinig aandacht aan elk individu. Als de klacht is dat promovendi nu te weinig worden gewaardeerd, dan moet de oplossing niet zijn ze nog minder te waarderen.
Ik wil niet zeggen dat het niet kan werken. Maar het voorstel zoals het er nu ligt is funest voor de positie van promovendi in Nederland. De graduate schools zijn een aanfluiting en niemand die zin heeft om dat op niveau te brengen. Dat gaat ook echt niet veranderen in een paar jaar, want dat kost geld en we willen juist bezuinigen op promovendi. Studenten krijgen officieel minder ruimte om onderwijstaken op zich te nemen – dat is althans de bedoeling – wat hun positie op de arbeidsmarkt verzwakt, zeker nu de eisen rond het BKO worden aangescherpt, en ze worden dus niet meer opgeleid voor een academische carrière, want daar is straks al helemaal geen plek meer voor ze.
Het woord 'hongerloon' was overdreven. Het gaat mij erom dat het 'salaris' laag is, zeker afgezet tegen de vereiste vooropleiding.
Waar wij het denk ik over eens zijn is dat het huidige voorstel van de minister wel dringend moet worden gecomplementeerd met een strakke regeling om de nieuwe studenten te beschermen en veel rechten te geven, een versteviging (in concreto eigenlijk: het écht vormgeven) van de graduate schools.
Ik vind overigens hartstochtelijk dat er veel meer promotieplaatsen moeten komen, en dat heus niet omdat ik promovendi op mijn cv kan zetten. De begeleiding voor een promovendus weegt heus niet op tegen dat ene regeltje op het cv van zijn begeleider. Het is goed als er meer mensen zijn die goed kunnen onderzoeken en nadenken, ook al komen zij niet allemaal in het academische bedrijf terecht.
Dat promotoren soms te weinig tijd hebben of nemen voor individuele promovendi neem ik voor de gelegenheid graag aan. De vraag is of dit komt doordat zij teveel promovendi hebben, of doordat zij teveel andere taken hebben, of doordat begeleiding sowieso geen prioriteit heeft.
Hoewel ik je bijdrage aan deze discussie waardeer, is hij naar mijn smaak toch teveel ingegeven door arbeidsrechtelijke overwegingen voor degenen die zo'n plaats uiteindelijk wel bemachtigen.
Tegelijkertijd bevinden wij ons uiteindelijk hopelijk zij aan zij als het erom gaat de implementatie van deze maatregel als bezuiniging te bestrijden: het vrijgekomen geld aan premies moet zeker worden besteed om het onderwijs, de begeleiding en de onderzoeksfaciliteiten voor promovendi te verbeteren.
Ik denk dat arbeidsrechtelijk wel een belangrijke factor zou moeten zijn; wat bied je een promovendus straks? Dat is niet alleen in termen van carrièreperspectieven en salaris, maar ook in termen van het werk dat je doet, de begeleiding die je krijgt, en de mogelijkheden die je hebt om onderwijs te volgen en je onderzoeksvaardigheden daarmee te ontwikkelen. Dat is hoe ik er als promovendus ook logischerwijs naar kijk.
Ik heb principieel inderdaad geen bezwaar tegen meer promovendi. Sterker nog, ik zou het eigenlijk enorm waarderen als ik meer collega's had om mee te sparren, ideeën mee uit te wisselen, etc. Daar haal je inhoudelijk veel uit en het werkt ook motiverend. Momenteel ben ik bij mijn universiteit eigenlijk de enige promovendus in het vakgebied. Kortom, ik denk absoluut dat meer promovendi de kwaliteit kan bevorderen.
Maar de implementatie is waar ik geen enkel vertrouwen in heb. Dat komt misschien doordat ik vooral naar Letteren kijk, en ik zie dat de onderwijsdruk nu al vaak zo hoog is, dat voor begeleiding te weinig tijd is. En zoals gezegd, dat de graduate schools geen enkele prioriteit hebben. In zo'n situatie is meer promovendi geen goede ontwikkeling, dan moet je eerst de voorzieningen op peil brengen. Anders maak je de situatie erger en daar heeft niemand baat bij. Dat werkt enorm demotiverend waardoor de kwaliteit afneemt en de uitval zal toenemen.
Mooi, over de tweede en derde alinea die je schrijft zijn we het in grote lijnen eens.
Ik wil wel nog iets zeggen naar aanleiding van je eerste alinea. Al die zorgen over toekomstige carrière zijn op zich volkomen terecht, maar horen die niet meer bij een studentenstatus dan bij een werknemersstatus? Het is heel ongebruikelijk dat een tijdelijk contract bij een of andere werkgever erop wordt ingericht dat degene die dat contract uitvoert daarna nog een perspectief heeft op de arbeidsmarkt: je wordt geacht te doen wat in je contract staat, je werkgever wordt geacht je daarvoor de faciliteiten te bieden, *niet* om zich zorgen te maken of je daarna nog ander werk kunt vinden. In dat opzicht zou het een veel slechter idee zijn om een AiO een gewone tijdelijke kracht te maken dan om hem/haar een student te maken, toch?
Ik ben bezig met promoveren en beschouw mezelf als iemand met een beroep: onderzoeker. Daartoe heb ik een academische basisopleiding gevolgd en daarna een master om me voor te bereiden op mijn beoogde beroep (een onderzoeksmaster dus). En totdat ik mezelf heb bewezen met de verdediging van mijn proefschrift oefen ik dat beroep uit op junior-niveau, onder supervisie.
Ik snap niet zo goed wat aio's zo anders maakt dan advocaat-stagiairs en psychologen in de GZ-opleiding. Ja, je krijgt er een magische titel mee die in het buitenland ook spannend klinkt, in plaats van het recht binnen de landsgrenzen zelfstandig werkzaam te zijn in je sector. Maar het idee dat je tegelijkertijd een beroep kunt uitoefenen, én nog veel moet leren, lijkt me niet problematisch. Juist het instellen van een volledige studentstatus werkt volgens mij in de hand dat promovendi alleen nog durven doen wat de professor zegt, aangezien de machtsbalans ook verschuift.
Kortom, zouden we niet, in plaats van het 'graduate school'-model, kunnen kijken naar het GZ-model? Júist omdat het me niet gaat om periodieken of pensioen maar om academische vrijheid en ontwikkeling.
Daar heb je wel een punt. Je zou promovendi natuurlijk kunnen zien als trainees, maar dan komt er eigenlijk ook een baangarantie bij kijken, en dat kan je als organisatie al helemaal niet bieden. Dus als het argument carrièreperspectieven is, dan moet ik je wel gelijk geven, dat je dan meer een argument hebt om promovendi als studenten te zien.
De vraag is alleen of briljante talenten zin hebben om nog vier jaar langer geen pensioenrecht op te bouwen. Uitdaging is overal te vinden. Anders gezegd: Nederland heeft een fantastische positie om wetenschappelijk talent aan te trekken, juist doordat promovendi werknemersstatus hebben.
Ik hoorde ook een promovenda zich zorgen maken om het feit dat er geen zwangerschapsverlof is wanneer promovendi als student geregistreerd staan. Dat zorgt mogelijk ook voor de (ongewenste) selectie van mannelijke promotiestudenten, die de financiële gevolgen van een zwangerschap minder zwaar zouden voelen.
Ik denk dat aspirant-promovendi altijd wel financiële afwegingen zullen maken alvorens te beginnen aan een promotietraject.