Het goede van voor de radio komen is dat er dan tenminste weleens mensen naar je luisteren. Jarenlang heb ik rondgelopen met een tikkende tijdbom voor de fonologische theorie in mijn taalsysteem zonder dat ik het wist. Maar ik was maandag nog niet voor de radio om over de eindexamens te praten of ik werd er via Twitter door verschillende mensen op gewezen: ik zeg ek[z]amen!
<Hoor mij hier deze uitspraak bezigen.>
Ik had er nooit bij stil gestaan, maar die luisteraars hebben gelijk. Ik zou het woord examen inderdaad uitspreken met een [ɡ] (de klank van het Engelse goal) en een [z].
Zakdoek
Dat ik daar nu nog nooit over had nagedacht. Het betekent dat een grote stapel fonologische theorie zoals ik die sinds 1991 onderwijs moet worden herbezien. Al decennia weet namelijk iedereen dat als je in het Nederlands een [z] na een plosief zet, die [z] stemloos wordt. Je zegt niet op-[z]ien, maar op[s]ien, niet uit[z]etten, maar uitsetten.
En daar is ekzamen dus een uitzondering (uitsondering) op. En niet alleen dat, maar de k-klank moet zich hier omgekeerd juist hebben aangepast aan de volgende stemhebbende [z], en zo tot [ɡ] zijn geworden, ongeveer zoals dat gebeurt in za[ɡd]oek.
Vlaams
Dat kan dus allemaal niet! Er is echt geen leerboek fonologie van het Nederlands te vinden die deze bizarre manier van doen toestaat. Maar het is toevallig wel mijn manier van doen.
En niet alleen de mijne, bleek toen ik mijn ontzetting over deze ontdekking – het is toch een beetje alsof je als docent natuurkunde ontdekt dat je iedere avond bij het slapeloos gedachteloos een sleutelbos laat opstijgen en er nooit bij hebt stilgestaan dat dit volgens Newton helemaal niet kan – melden zich allerlei prominente Vlaamse taalkundigen die óók e[gz]amen zeiden. Zoals die dingen gaan, dachten zij dat dit iets Vlaams was, maar al snel meldden zich allerlei (Noord-)Brabanders die het ook zeiden.
Welnu, mijn eindexamendiploma komt van het St. Janslyceum te ‘s-Hertogenbosch, en de meeste universitaire examens legde ik af aan de toenmalige Katholieke Universiteit Brabant.
Excellent
Het verschijnsel doet zich ook in andere woorden voor. Wij zuiderlingen zeggen ook e[ɡz]eem, e[ɡz]act en e[ɡz]otisch.
In die woorden ligt de klemtoon steeds onmiddellijk na de [ɡz]. In andere woorden, met een andere klemtoon, vind je die rare [ɡz] niet: excellent en exotisme worden uitgesproken met een [ks].
De Groningse fonoloog Dicky Gilbers wees erop dat het lijkt op de zogenoemde Wet van Verner die in Germaanse oertijden gewerkt heeft en die medeklinkers onmiddellijk voor een beklemtoonde klinker ook stemhebbend maakte. (Het Engels heeft ook zo’n soort regel, ook daar zeg je e[ɡz]act, maar e[ks]ellent.)
Bizar
Toen gingen andere Facebook-gebruikers het aan hun kinderen vragen, en sommige van die kinderen in Vlaanderen bleken wel degelijk e[ɡz]otisme te zeggen. Misschien is er dus in Vlaanderen wel een verandering gaande, waarin die [ɡz] algemener wordt ingezet. Het blijft bij dat alles wel indruisen tegen alles wat we studenten al generaties lang leren, dus bizar is het wel.
Ik vraag me af in hoeverre die klemtoon nou echt een factor is. Bij 'succes' heb je nooit 'su[gz]es' (zelfde klemtoon als 'exact'), maar bij 'examinator' handhaaft zich de [gz], alhoewel de klemtoon anders is (als ik het goed zie, want ik ben dan wel zuiderling en de voorbeelden komen me bekend voor, maar zelf zou ik alleen 'e[gz]act' als standaarduitspraak gebruiken).
Is de uitspraakvariatie bij 'pizza' ('pi[ts]a' of 'pi[dz]a') van dezelfde orde? En zijn er ook geen mensen die 'a[dv]ent' zeggen? Of 'a[bz]urd'?
Ik dacht in eerste instantie dat de variatie niet op woordgrenzen of morfeemgrenzen zou voorkomen, maar nou ik erover nadenk geloof ik dat ik ook wel eens mensen 'o[bz]etten' heb horen zeggen ('unplaadobzette').
Bizar is wel een goede karakterisering. Maar het kan natuurlijk ook 'rommelig' genoemd worden.
Interessante punten. Over 'succes' heb je in ieder geval gelijk, dat vind ik heel raar met [gz]. Over 'examinator' ben ik niet zeker, ik geloof dat ik dat zelf met [ks] zou zeggen. Bij mensen die dat niet doen (zoals jij in je dialect, begrijp ik), is er misschien een paradigmatisch effect (of cycliciteit, zoals sommige mensen zeggen).
Bij pi[dz]a kan ik me weinig voorstellen. Ik zou niet zo snel a[bz]urd zeggen, maar wel veel eerder dan a[ps]oluut. Misschien moeten we zeggen: klemtoon speelt wel een rol, maar niet de enige.
De situatie rondom deze uitspraak is uitgesproken campusachtig.
Oh, ik bedoelde daarnet natuurlijk dat ik eerder a[bz]urd zou zeggen dan a[bz]oluut.
De rol van het Frans is ook interessant. In die taal wordt 'x' voor een klinker vrijwel altijd [gz], onafhankelijk van de klemtoon, ook in 'examen' dus.
Zowel Frans als Engels heeft volgens woordenboeken een paar woorden waarin 'x' voor een klinker als [gz] én als [ks] kan klinken, zoals 'exécrer' en 'to exacerbate'.
Is het niet zo dat ook bijvoorbeeld de velare fricatief in het noorden typisch eerder stemloos is, terwijl hij in het zuiden (de "zachte 'g'"!) stemhebbend is?
Dat zou erop wijzen dat hier misschien een algemene tendens speelt om medeklinkers eerder stemhebbend uit te spreken in het zuiden, en stemloos in het noorden. De meeste Vlamingen zullen het over Ca[dz]and hebben, terwijl in het noorden dat toch eerder als Ca[ts]and wordt uitgesproken, niet? En wij zeggen ook typisch pi[dz]a.
Misschien zit er ook nog een ander effect tussen dat ik opmerk bij mijn streekgenoten, namelijk om woorden echt aan elkaar te breien. Naar mijn gevoel gebeurt dat veel minder in het noorden. In Vlaanderen hoor je eerder "geef dat maar aa mij" (de eind '-n' van "aan" vervalt), terwijl naar mijn gevoel in Nederland die letter wel wordt uitgesproken. En mijn echtgenote zou bijvoorbeeld zeggen "ik zal de kip in de pam bakken" – de eind '-n' van "pan" wordt echt een [m] klank, die vlotter aansluit bij de labiale b. (Komt dit fenomeen overigens ook niet voor verder naar het zuiden, in het bijzonder Italie, waar lastige klanken gewoon verdwijnen, zoals de [n] in transport –> trasporti?)
Maar hoe dan ook blijft 'succes' een opmerkelijke uitzondering. Het verschil met 'examen' of 'exact' is moeilijk te verklaren.
(Tussen haakjes, ik heb zeer genoten van de MOOC – precies op maat van de amateur-linguist!)
Uitstekend punt – de invloed van het Frans op het Vlaamse Nederlands is natuurlijk onmiskenbaar.
Ik heb allang het gevoel dat die regel ("dat als je in het Nederlands een [z] na een plosief zet, die [z] stemloos wordt") in Nederland niet altijd klopt. Ik haal er een liedje bij van "decennia geleden", van Robert Long: "Het leven was lijden". Daarin zingt hij zowel:
"… tot in het a[ps]urde …"
als:
"… als je fietste o[bz]ondag …"
Dat laatste is in Vlaanderen altijd "o[ps]ondag", maar wij horen wel eens vaker voorbeelden van regressieve assimilatie door Nederlanders waar Vlamingen progressieve assimilatie gebruiken (cf. de eigenlijke regel, zoals in op[s]ien, etc.). Ik meen ook al eens (uit Nederland) dingen zoals "me[dv]eel" (waar ik "me[tf]eel] normaal vind) te hebben gehoord (cf. "a[dv]ent", wat ik zelf ook zou zeggen], zodat die regressieve assimilatie mogelijk algemener is of wat ruimer voorkomt dan we dachten. Ook ik (in Vlaanderen) zeg "e[gz]act" én "e[gz]aminator", de uitspraak "e[ks]act" (zeg en) hoor ik nooit en "eksaminator" klinkt op z'n minst heel ongebruikelijk. Vergelijkbaar: eerder [ɡz] dan [ks] in "exotisch/exotisme", maar "e[ks]ellent" en ik denk ook "e[ks]eem" (zij het niet overal).
Bizar of rommelig? Wellicht beide …
@ koenfucius
Ik ken niemand in Vlaanderen die Ca[dz]and zou zeggen i.p.v. Ca[ts]and. Dat zou ik eerder verwachten van Nederlanders, maar weten doe ik het niet. Het is bij ons wel pi[dz]a, daar ben ik het mee eens.
Eigenaardig! Nu is Cadzand niet zo'n heel frequent voorkomend woord, maar toch heb ik het altijd met [dz] gehoord toen ik er nog woonde (weliswaar meer dan een generatie geleden). Lijkt me overigens ook consistent met de uitspraak a[dv]ent.
Maar ik zou net als u me[tf]eel zeggen.
Deze discussie lijkt meer vragen op te roepen dan antwoorden te geven: waarom zeggen Vlamingen e[gz]amen maar e[ks]ellent? Er staat natuurlijk een 'c' in het laatste woord, maar kan dat de reden zijn?
Ik ben even door de Van Dale gegaan om te zien of er een patroon schuilt in de klinkers rondom de [ks] dan wel [gz] uitspraak (in Vlaanderen).
axə –> [ks], bv in de naam Axel
axi –> [ks], bv in axioma en taxi
axo –> [ks], bv in axolotl
exa –> [gz], bv in examen, exact, Alexander
exa –> [ks], bv in annexatie, Texas, vexatie, misschien ook hexagoon?
exe –> [ks], bv in annexeren, vexeren
exe –> [gz], bv in executive, executie, exemplaar
exi –> [gz], bv in existentialisme
exi –> [ks], bv in exit, anorexie
exo –> [gz], bv in exodus, exotisch
exu –> [gz], bv in exuberant
exu –> [ks], bv in plexus, sexualiteit (nu als -ks- gespeld natuurlijk)
ixa –> [ks], bv in fixatie
ixe –> [ks], bv in mixen
ixi –> [ks], bv in Dixie, dixit
oxa –> [ks], bv in paradoxaal
oxe –> [ks], bv in boxer
oxi –> [ks], bv in oxide, toxisch
oxo –> [ks], bv in toxoplasmose
uxe –> [ks], bv in luxeartikel
uxu –> [ks], bv in buxus
Medeklinkers komen niet zo vaak voor na de letter x:
axm -> [ks], bv in Axminster
exc -> [ks] bv excellent, exces, exciteren, maar ik denk wel soms e[gz]entriek te horen
Een echt eenduidig patroon komt niet naar boven, maar de [gz] uitspraak lijkt de uitzondering eerder dan de regel te zijn, en dan eerder wanneer de 'x' aan het eind van de eerste, onbeklemtoonde lettergreep komt (e[gz]act, maar e[ks]it), hoewel e[gz]odus en o[ks]ide daar dan weer van afwijken.
[zg/sk]-SPRAAKLES VOOR ARDSEGZAMEN
trekzalf en methotrexaat
X-thorax bij thoraxexcursie
adnexopexie bij hallux flexus
saxitoxineantitoxine van bacil van Morax-Axenfeld
farynxreflex of flexiereflex
dextroconvexe axonreflex