Verscherping

Ik ontdekte dat ik wetenschapper wilde worden toen ik als vijftienjarige op vakantie was in Frankrijk en we een rondleiding kregen door een oude boerderij. Onze gids wist over ieder ogenschijnlijk nietig detail – de lamp die daar hing, een scheur in een balk, een vreemd patroon in de deurmat – zo uitgebreid en enthousiast te vertellen dat ik dacht: dat wil ik ook. Over ieder klein detail dat ons omringt wil ik iets weten en iets te zeggen hebben.

Dan is de taalwetenschap een natuurlijke keus, want taal is overal om ons heen. En wanneer je je er eenmaal een beetje in verdiept ontdek je: talen zitten zo vernuftig in elkaar dat je al snel ontdekt dat je nauwelijks één detail kunt analyseren.

Daarom was het Taalportaal, dat we afgelopen zaterdag in Utrecht presenteerden, ook zo’n goed idee: een website waar zoveel mogelijk informatie over de zinsbouw, woordvorming en klankstructuur bij elkaar is gezet, zodat je bij iedere kwestie er van alles bij kunt halen. En dat niet alleen voor het Nederlands, maar ook voor het Fries, al een beetje voor het Afrikaans en hopelijk ooit ook nog voor andere verwante talen zoals het Jiddisch en het Duits.

Gedachteloos

Als onderwerp had ik gekozen voor een verschijnsel dat verscherping heet, al werd vroeger meestal de Duitse term Auslautverhärtung gebruikt, en tegenwoordig de term final devoicing: het feit dat de d van bed in bedden wel als een stemhebbende d klinkt, maar in het enkelvoud precies hetzelfde als de stemloze t in bet. Die d ‘verscherpt’ (verhärt, verdevoiced) daar dus, net als de v in lief, de z in huis en de b in web.

In het Fries gebeurt datzelfde, zij het pas sinds een veel kortere tijd — namelijk sinds de negentiende eeuw, terwijl het in het Nederlands al in de middeleeuwen gebeurd is. (Allerlei andere talen, zoals het Duits en het Russisch en het Turks doen het ook, maar het Engels en het Frans bijvoorbeeld niet.) Je kunt enorm veel leren van dit ogenschijnlijk zo onbeduidende regeltje dat we desalniettemin iedere dag vele malen gedachteloos toepassen. Dat kun je leren uit het Taalportaal.

Tussenin

In het Friese deel wordt er bijvoorbeeld opgemerkt dat er verschil is tussen eagje ‘kijken’ met een stemhebbende g en eachje ‘oog’ met een stemloze ch – terwijl de vormen allebei van hetzelfde woord eag ‘oog’ komen. Je moet de woordstructuur begrijpen, en eigenlijk goed weten hoe een onbepaalde wijs en een verkleinwoord in elkaar zitten om goed te begrijpen waarom dit zo is, en niet bijvoorbeeld andersom. Gelukkig kun je in het Taalportaal van alles opzoeken over verkleinwoorden en onbepaalde wijzen, dankzij het feit dat er niet alleen klanken in worden behandeld, maar ook de structuur van woorden en zinnen.

In het Nederlandse deel wordt dan weer uitgelegd dat verscherping volgens sommige onderzoekers niet absoluut is: sprekers maken soms een minuscuul verschil tussen rad en rat. Dat verschil is zo klein dat het nauwelijks waarneembaar is, maar je kunt het wel meten en het wordt soms ook wel degelijk opgepikt. Als dat waar is – er is nog steeds discussie over – roept dat allerlei vragen op over hoe we klanken precies in ons hoofd zitten: als streng afgebakende categorieën (‘d’, ‘t’) of als iets wat er ook tussenin kan zitten.

Het zijn maar twee van de vele kwesties waar je mee geconfronteerd wordt wanneer je dit ene schijnbaar kleine regeltje in onze talen serieus gaat bekijken: hoe maken we woorden? Hoe zit taal in ons hoofd? Dankzij Taalportaal kunnen we dat nu serieuzer bestuderen.