Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

Antimetabolitis

door

Voorstel voor een ‘AM’-groep

Door Jan Renkema
Ik ga nu eindelijk bekennen dat ik al jaren last heb van een (prettige) infectie, ontstaan door een overgevoeligheid voor de krachtigste stijlfiguur die er bestaat: de antimetabool. Ik lijd aan antimetabolitis. Laat ik het uitleggen.
Wanneer twee deelzinnen of woordgroepen parallel lopen, voel ik al iets opkomen. Ook in heel eenvoudige zinnen. Zie de parallellie in:
Wat staat geschreven, staat geschreven.
Als je de volgorde in het eerste deel, de bijzin, omwisselt, komt er extra spanning in de zin:
Wat geschreven staat, staat geschreven.
De werking van de zo ontstane inkadering of omarming is nog nauwelijks doorgrond. Bij tangconstructies werkt die weer heel anders. Ook in rijmschema’s speelt zo’n volgordewisseling een rol (ABBA, enz) en in klankwerking (‘why a butterfly flutters by’), of in verhaalanalyse van de volgorde waarin subthema’s of personen genoemd worden. Lees bijvoorbeeld het verhaal van Kaïn en Abel, en zie daar aan het begin tweemaal KAAK. Gaat het verhaal daarom meer over Kaïn?

Veelal wordt de volgordewisseling een chiasme genoemd, naar de Griekse letter chi, de X, of ook wel een kruisstelling. Deze term is alleen goed te doorgronden wanneer je de regels onder elkaar ziet:

Wat      geschreven staat
staat geschreven.
Ook wanneer twee deelzinnen een tegenstelling uitdrukken voel ik iets opkomen. Neem de antithese
De kunst duurt lang, het leven duurt kort.
Let wel, het gaat hier om verschillende woorden: ‘ kunst-leven’ en ‘lang-kort’. Ook hierop kun je de volgordewisseling toepassen, om het voltage van de zin wat te verhogen:
De kunst duurt lang, kort duurt het leven.
De antimetabool
En nu komt het! Soms wordt zo’n volgordewisseling in een antithese ook toegepast wanneer het om deelzinnen met dezelfde woorden gaat. Bijvoorbeeld:
Je moet geen jaren aan je leven toevoegen, maar leven aan je jaren.
Als het niet kan zoals het moet, moet het maar zoals het kan.
Je leeft niet om te eten (werken), maar je eet (werkt) om te leven.
En zo’n combinatie van een kruisstelling met twee woordparen en een betekenistegenstelling, dat is nu een antimetabool! Hoe komt deze stijlfiguur aan zijn enorme kracht? Ik vermoed door de combinatie van grammaticale omdraaiing (met precies dezelfde woorden) en de tegengestelde gedachte, en dat terwijl de structuur van de deelzinnen parallel blijft! In de Schrijfwijzer heb ik dit verschijnsel ‘omdraaiende tegenstelling’ genoemd, maar dat deed ik om de gebruiker niet te vermoeien met nog een term. Antimetabool betekent zoiets als ‘tegengestelde verandering’, maar dat is ook niet zo duidelijk Het is eigenlijk een ‘parallelcontrastreversie’, maar dat schiet ook niet op. Daarom toch maar antimetabool. Ook heb ik in de Schrijfwijzer een fout gemaakt door de antimetabool niet duidelijk te onderscheiden van het chiasme (omdraaiing zonder tegenstellingen, met dezelfde woorden of met synoniemen). Verder komt het chiasme ook buiten de stijlleer voor. In de filosofie van Merlaueau Ponty bijvoorbeeld, maar dat kon ik maar moeilijk volgen. En ook in de schilderkunst. Kijk naar de twee gekruiste lijnen in de Nachtwacht: van vaandels naar trommel (de overwinning) en van lansen tegen de muur naar een schietwapen (de dood). Maar ook hier kan ik weinig over zeggen.
Ter zake. Ik ben verder blijven genieten en verzamelen. En ik liet me ondersteunen door naslagwerken en citatenboeken. Ik noem er slechts twee: het prachtige Groot Retorisch Woordenboek van Paul Claes en Eric Hulsens, en de Lijst Gevleugelde Woorden, Titels en Citatenin de Van Dale. Heerlijk! Nog even over de precieze definitie. Er zijn stijlonderzoekers die de volgende constructie geen antimetabool maar een chiasme noemen:
Charm is a women’s strength, strength is a man’s charm.
Het argument is dan dat niet voldoende wordt voldaan aan de letterlijke omdraaiing. Maar persoonlijk vind ik dit iets te streng in de leer. Omdat dezelfde woorden voorkomen in omgekeerde volgorde met daarbij een tegenstelling in een parallelle structuur zou ik wat ruimhartiger willen zijn. Deze dus wel, maar de volgende uitspraak van Coornhert niet; het gaat hier wel om een omdraaiing met een tegenstelling, maar de woorden zijn synomisch. En het is ook jammer dat ‘vasthield’ een lettergreep te veel heeft; dat verstoort de parallellie:
Wat ik gaf is mij gebleven, wat ik vasthield heeft mij begeven. (antithese)
Voorstel voor ‘AM’-groep met 13 suggesties
Ik zou zo graag op Neder-L een ‘AM’-groep oprichten, en dan de taken wat verdelen voor een toonaangevende verzameling antimetabolen. Hier dertien taken, zoek er snel één uit of stel een andere voor!
1. alle voorbeelden uit citatenboeken en algemene naslagwerken
Als de berg niet naar Mohammed komt, komt Mohammed wel naar de berg.
2 voorbeelden per taal
De wijsgeer Seneca schreef in een van zijn brieven:
Magnus ille est, qui fictilibus sic utitur quemadmodum argento. Nec ille minor est, qui sic argento utitur quemadmodum fictilibus.
Groot is hij die aardewerk zo hanteert alsof het zilver is. Niet minder is hij die zilver hanteert alsof het aardewerk is.
3 vertalingen
In de kerstnacht van 496 doopte Remigius, bisschop van Reims de Frankische koning Clovis I volgens getuigen met de volgende woorden. Maar was het Latijn of Frans?
Adora quod incendisti, incende quod adorasti.
Adore ce que tu as brûlé, brûle ce que tu as adoré.
(Vereer wat je verbrand heb, verbrand wat je vereerd hebt.)
4. poëzie (voorlopig alleen Nederlandse poëzie uit de verzamelbundels van Komrij)
Denkend aan de dood kan ik niet slapen, en niet slapend denk ik aan de dood.
5 (reclame)slogans
Lekker snel, snel lekker (soepreclame)
Je kunt een kind wel uit de oorlog halen, maar hoe haal je de oorlog uit een kind?(Warchild)
6 in dialogen (deze is echt lastig)
Rechter:           U mag de president van een bevriende natie geen moordenaar noemen.
Verdachte:       Hoe kan een moordenaar president van een bevriende natie zijn?
7 in toespraken, of alleen die van Kennedy
And so my fellow Americans, ask not what your country can do for you, ask what you can do for your country. (inaugurele rede 20 januari 1961)
Let us never negotiate out of fear. But let us never fear to negotiate. (idem)
8 in een bepaald vakgebied (filosofie, theologie, enz.)
Wij bestaan in God en God bestaat in ons.
Of met paradoxen: Wie wil leven, moet sterven, maar wie sterft zal leven.
9 van bewonderde personen
Sommigen wisselen van partij om hun principes, anderen wisselen van principe om hun partij. (Churchill)
10 met rijm
Wat gij nu bent was ik voor dezen. Wat ik nu ben zult gij dra wezen. (Op het hek van een kerkhof)
11 met hetzelfde woord op het einde
Atheners die van stenen goden maken, verbannen mensen die van goden stenen maken.
Als ik er ben, is de dood er niet. Als de dood er is, ben ik er niet. (Socrates)
Groningers zijn te eerlijk om aardig te zijn. Drenten zijn te aardig om eerlijk te zijn.
12 verzonnen of gehoord
Je moet niet altijd de waarheid zeggen, maar wat je zegt moet waar zijn.
13 mislukt
Vroeger begreep ik niet waarom ik op mijn vragen geen antwoord kreeg, nu begrijp ik niet waarom ik vragen stelde waarop geen antwoord mogelijk is.
Niet zo mooi geformuleerd: ‘antwoord kreeg’ en ‘antwoord mogelijk is’. De zin zou ook kunnen eindigen met ‘kreeg’ in plaats van ‘mogelijk is’.
Zoals gewoonlijk pakken ze niet degenen die iets begaan aan, maar degenen die iets willen aanpakken.
Gemiste kans! Na het laatste woord kan nog heel goed volgen ‘omdat ze begaan zijn’. En verder is ‘begaan aan’ lelijk: ‘aan’ kan ook drie plaatsen naar voren, na ‘degenen’.
Antimetabolen in het wild
Buiten deze 13 of nog andere deelverzamelingen kunt u altijd ook meedoen aan ‘noteren in het wild’. Kent u die ervaring? Plotseling op een wandeling heel gelukkig worden wanneer je in een sloot een zwanenbloem zo mooi wiegend ziet bloeien én tegelijkertijd ook een zwaan verstild voorbij komt drijven. Zo kun je in ons taalpark plotseling diep verwonderd zijn over het samengaan van omgekeerde volgorde en tegengestelde gedachte en dat dan weer in parallelie (die parallelcontrastreversie dus). Hier mijn verzameling. Eerst de andere talen en daarna het Nederlands. Doet u mee?
Andere talen
Itaque cum legere non possis, quantum habueris, satis est habere, quantum leges. (Seneca)
Dus omdat je niet alles kunt lezen wat je hebt, is het voldoende om zoveel te hebben als je kunt lezen.
Absence of evidence is not evidence of absence.
Colin Tudge, The Secret Life of Trees, 2005, p. 282.
What do we risk in our request for security? What do we secure in a life of risk?
Wallace Stegener, Crossing to safety. Introduction by Terry Tempest Williams, 2002, p. xv.
Bien loin que l’objet précède le point de vue on dirait que c’est le point de vue que creé l’objet.
Cours de linguistique générale, éd. Bally et Sechehaye.
Weit mehr die Menschen von der Sprache gebildet werden, denn die Sprache von den Menschen.
Fichte, Rede an die Deutsche Nation, 1905, p. 60.
Ich schwitzte im Frost und fror im Schwitzen.
Müller, Atemschaukel, 2009, p. 74.
Nederlands
De voorbeelden staan gealfabetiseerd op het eerste woord van het ‘omdraaiende paar’.
In onszelf ontdekken we wat de ander voor ons verborgen houdt, en in de ander wat we voor
onszelf verborgen houden. Let ook op het bijna gelijke einde. (zou nog beter zijn ‘mij’ en ‘ik’)
Folder Uitgeverij Van Tilt, 2015 over Vauvenargues, De menselijke geest – een inleiding
Rechts heeft zijn belang als mening, links heeft zijn mening als belang.
Toegeschreven aan Mulisch; in andere teksten geciteerd.
Niet meer belasting betalen door miljonairs maar meer miljonairs die belasting betalen.
Hans de Bruijn, Trouw 16 november 2013.
De castratie van de waarheid veronderstelt wel de waarheid van de castratie.
Afkomstig van Derrida; in andere teksten geciteerd.
Het is veel erger dan je denkt. En als je denkt is het nog erger.
Burgemeester Bas Eenhoorn na schietpartij in Alphen a/d Rijn 2011.
Westers geluk is doen wat je wilt. Oosters geluk is willen wat je doet.
Joris Luyendijk, NRC 20 maart 2010; een variatie op het bekendere: “Geluk is niet krijgen wat je wilt, maar willen wat je krijgt.”
Bij hem is het niet zo dat de keizer geen kleren heeft, maar de kleren hebben geen keizer.
Trouw 12 januari 2014.
Amusementsmedia proberen het interessante belangrijk te maken, kwaliteitsmedia het belangrijke interessant.
Joris Luyendijk, NRC 13 februari 2010.
Het leiderschap van Amerika is niet gebaseerd op de ideeën over onze macht, maar op de macht van onze ideeën.
Citaat van Joe Biden in Hans de Bruijn in Trouw, 16 november 2013.
Wie ‘orde op zaken’ wil stellen, moet zijn zaakjes op orde hebben. Anders gaan de zaken er
met jou orde vandoor. Let op de mooie herhaling!
Tom-Jan Meeus, NRC 26 november 2015.
Met het doen van spelletjes  is het net als met leren. Je stopt er niet mee als je oud wordt, je
wordt oud als je ermee stopt.
Stelling bij proefschrift P.H. van Mulligen, Groningen, 2003.
We leven niet in een tijdperk van verandering, maar in een verandering van tijdperk.
Hans de Bruijn, Trouw 16 november 2013.
Tot slot nog een exemplaar voor categorie 12 of 13 hierboven: U hoeft niet op te roepen tot deelname aan dit project als dit project uw deelname oproept.

Kleinere bijdragen zijn welkom in het reactiepaneel hieronder. Grotere ontvang ik graag via e-mail.

Lees Interacties

Reacties

  3. Bij ons was vroeger een standaardgrapje: je kunt beter een gat in je sok hebben dan een sok in je gat (het kon ook met andere kledingstukken, met meer of minder hilarisch resultaat).

  4. Of eigenlijk was het grapje als iemand zei 'Ik heb een gat in mijn sok' dat je dan snedig opmerkte 'Dat is beter dan andersom.'

  7. De Loesje spreuken staan er ook vol mee!
    Voorbeeld:

    De maat van de liefde is liefde zonder maat.

  9. 'Liever dan de trouw te breken, breken onder de trouw' (onderwerp voor een opstel, als 15-jarige gekregen in de jaren zestig, in Vlaanderen)

  10. Twee bijdragen:
    Je kunt ervoor kiezen om de dingen goed te doen of om de goede dingen te doen.
    De onbewoonbaar verklaarde woning was onverklaarbaar bewoond.

  11. Als je niets te doen hebt, doe het dan niet hier.
    Enkele Engelse versjes die bijna hetzelfde klinken wanneer je ze zeer snel uitspreekt:

    What noise annoys an oyster
    Any noise annoys an oyster
    But a noisy noise annoys an oyster most

    The train stops from two to two to two two.

  12. Het citaat van De Saussure (Cours de linguistique générale) is helaas niet helemaal correct:
    – het derde 'que' moet 'qui' zijn;
    – 'creé' moet 'crée' zijn;
    – na 'vue' moet een komma volgen.
    Dus:
    'Bien loin que l’objet précède le point de vue, on dirait que c’est le point de vue qui crée l’objet.'

  14. Niet iedereen beheerst het Frans (meer). Graag de vertaling s.v.p., want dit komt eruit bij Google translate:
    ' Verre van boven het oogpunt , is het lijkt erop dat dit het standpunt dat het object ontstaat . '

    Moet beter kunnen.

  16. >>> "Als je kunt zijn wie je bent, kun je ook worden wat je wilt zijn."

    >>> Op een van de "coachingkaartjes EigenWijsjes" staat ook nog een mooie volgordewisseling: "ik ga met jou om zoals ik wil dat jij met mij omgaat!

  18. Er is een tijd van komen, er is een tijd van gaan en de tijd van gaan is gekomen. (typisch Kempense uitdrukking)

  19. Die ken ik als 'Er is een tijd van komen en er is een tijd van gaan, en de tijd van komen is gegaan en de tijd van gaan is gekomen (was dat ook niet iets uit een heel oud televisie- of radioprogramma? Ik denk nu aan Kees Schilperoort of Barend Barendse of zo iemand)

  21. Adlai Stevenson zou eens over Lord Peale gezegd hebben: "I find Paul appealing and Peale appalling." (een soort klank-antimetabool).
    Wat die vertaling van De Saussure betreft, stel ik voor: "Ons gezichtspunt wordt niet bepaald door wat wij zien, maar wat wij zien wordt bepaald door ons gezichtspunt." (Ik had hier eerst de bedrijvende vorm, maar die is dubbelzinnig, kijk maar: "Wat wij zien, bepaalt niet ons gezichtspunt, maar ons gezichtspunt bepaalt wat wij zien." Het onderwerp hoeft immers niet het eerste zinsdeel te zijn).

  25. Niet helemaal of helemaal niet?
    Zeg niet wat je weet, maar weet wat je zegt.

  27. Twee van mijn vader: "je moet gaan als je kunt, niet als je moet", en "maak haast als je tijd hebt, dan heb je tijd als je haast hebt." Het

  28. If you cannot say what you mean, you do not mean what you say.
    Is niet te vertalen, dankzij de dubbelzinnigheid van 'mean'.

  29. Al mijn hele leven ken ik de reclameleus van kruidenier de Spar: Kopen bij de Spar is sparen bij de koop.

    Aan Mae West wordt toegeschreven: It's not the men in my life that count, it's the life in my men. Het gaat niet om de mannen in mijn leven, maar om het leven in mijn mannen.

    Een mooie Engelse is ook: When the going gets tough, the tough get going.

  30. Toen ik tot leraar Nederlands opgeleid moest worden, gebruikten we het handboek vakdidactiek van Jan Griffioen. Ook daarin troffen we een antimetabool aan, maar daarmee ging iets mis: "Taalgebruik bepaalt de situatie, en de situatie wordt door taalgebruik bepaald."

  32. ze kunnen beter je zaag afpikken dan …
    door de woordverhaspeling is hier sprake van spoonerisme, niet zozeer van antimetabool

  34. Kindermopje. Wat is het verschil tussen een baby en een varken? Een baby poept in z'n luier en een varken luiert in de poep.

  36. Fantastisch, al deze reacties. Ik zal mijn Frans verbeteren, het boek bestellen, en doorgaan met ordenen. Ook via de mail krijg ik vele voorbeelden.
    Wat een prachtig medium is dit!

  37. De burgemeester van Alphen a/d Rijn citeerde een gedicht van Bert Schierbeek: "Het is erger dan je denkt. Als je denkt is het nog erger."
    En nu we toch in de poezie beland zijn, moest ik denken aan de laatste strofe van Geswinde Grijsaert van P.C. Hooft. Geen zuivere antimetabool, maar wel een mooie woordspeling: "En mijn verlangen kan de Tijdgod niet beweghen/ Maer 't schijnt verlangen daer zijn naem van heeft gekreghen/ Dat ick den Tijd die ick vercorten wil verlang."

  38. Je huid beschermt jou. Bescherm jij je huid? (thema nationale huidkankerdag 2015)
    Met verzwegen eerste deel: Work is de curse of the drinking class (toegeschr. Oscar Wilde)
    Ik ken geen Frans, maar Frans kent mij wel
    Reken maar uit, ruik aan me reet
    Et tu bois cet alcool brûlant comme ta vie / Ta vie que tu bois comme une eau-de-vie (Apollinaire)

    Overigens ben ik het oneens met de stelling dat dit het krachtigste stijlmiddel is. Het vraagt om lange zinnen en om een publiek dat bereid is om even na te denken. Warchild en Spar zijn er niet voor niets mee gestopt.

  39. flauw mopje:
    Wat is het verschil tussen een bodybuilder en een playboy?
    Een bodybuilder heeft gebalde spieren en een playboy… gespierde ballen.
    En nu we toch deftig bezig zijn, wat heb je liefst: een snee in je vinger of een vinger in je snee?

  40. x poept in het roergebied, xx roert in het poepgebied
    antimetabool? ik vind van niet
    gescheurde spier – gespierde scheur, daar zijn er nog veel meer van, gewone spooners; zie opperlans, de bekendste zijn scabreus, dat blijkt hier maar weer. Geen antimetabool. Afijn, dat begrip vraagt om nadere definiëring
    ik doe nog een poging met:
    Deutschland Deutschland über alles? alles alles über Deutschland!
    Bedacht bij de aanvang van de geallieerde bombardementen, voor zover ik weet anoniem

  41. Het lijkt me eigenlijk eerder dat al deze voorbeelden langzaam het beeld doen ontstaan dat waar we het hier over hebben niet zozeer iets nieuws zijn ('antimetabolen') maar een soort syntactische vorm van de al bekende spoonerismen. Met dien verstande dat het origineel en de spooneristische variant in een tegenstelling bij elkaar gezet worden.

  42. nou, het begrip antimetabolen is niet nieuw.
    en als G.B. Shaw zegt: we stoppen niet met spelen omdat we oud worden, maar we worden oud omdat we stoppen met spelen, noem ik dat geen spooner.
    maar mee eens: er is verwantschap. ook in het Hé-gevoel dat het oproept.
    of zit het zo:
    een spoonerisme is een antimetabool, maar een antimetabool is nog geen spoonerisme.

  44. Even los van de terminologie, en welke de oudste rechten heeft: ik denk dat we het erover eens zijn dat het hier verwante verschijnselen betreffen, die we misschien onder de nog grotere paraplu van de taalspelen moeten rangschikken. Wat hier gebeurt is zeker syntactisch (waar het klassieke spoonerisme voornamelijk morfologisch is), en hier zit ook een betekenislaag in die anders is: het spoonerisme heeft iets van een omzetting die een toevallig (of toevallig uitziend) grappig effect heeft, terwijl het hier allemaal juist heel erg bedacht is.

    Eigenlijk vind ik beide termen taalkundig niet echt in orde.