Door Marc van Oostendorp
Soms zie je bij de drogist een fles magnesiumpillen staan die je doet beseffen dat het he-le-maal niets betekent dat mensen een taal met elkaar delen. Zo’n fles, wat mensen daarop schrijven, ik neem aan dat ze daar lang over nadenken en weten wat ze doen voor ze de opdracht geven om op al die flesjes af te drukken wat de bedoeling is:
– Magnesium draagt bij tot de vermindering van vermoeidheid en moeheid.
Een van de basisregels van de menselijke communicatie is dat je nooit meer zegt dan nodig. Als iemand dus de moeite neemt om zowel vermoeidheid als moeheid ouit te tikken, mogen we ervan uitgaan dat dit voor die iemand verschillende dingen zijn. Sommige mensen zijn vermoeid, anderen zijn moe, maar beide groepen hebben baat bij Etos Magnesium Met Calcium en B6.
Volgens Van Dale betekent vermoeid:
- moe zijnd, zich moe voelend
Moe betekent dan weer:
- vermoeid, afgemat
Vermoeidheid betekent, parallel hieraan volgens dit naslagwerk ‘het moe zijn, het zich moe voelen’, en moeheid ‘het moe zijn’ of ‘gevoel van vermoeidheid’. Men zou nu kunnen concluderen dat vermoeidheid de zijnsversie is van moeheid, en moeiheid de gevoelsversie van vermoeidheid, maar wat schiet men daarmee op?
Als ik bij mijn eigen intuïties te rade ga, kom ik er hooguit op uit dat vermoeid nog iets van het deelwoord in zich draagt dat moe natuurlijk niet heeft: als ik vermoeid ben, is er iets dat mij heeft vermoeid, terwijl dat voor moe niet geldt. Ik verbeeld me dat ik ook makkelijker kan zeggen dat ik zomaar heel moe wordt, maar niet dat ik zomaar en zonder aanleiding heel vermoeid ben. Omgekeerd kun je wel oververmoeid zijn, maar niet overmoe.
Dat zijn allemaal natuurlijk fijne beschouwingen, maar de vraag is of ze ook in de hoofd van de drogist zijn opgekomen toen hij besloot zijn magnesiumpillen eens goed aan te prijzen. En dan: waarom zou je willen expliciteren dat het werkt tegen ieder moe gevoel, of dat nu een externe oorzaak heeft of niet?
Met dank aan Arjan Burggraaf
Ik denk dat de tekstschrijver er ook wel een soort onderscheid tussen incidenteel (vermoeidheid) en structureel (moe) in ziet. Dat sluit enigszins aan bij jouw observatie dat 'vermoeid' de voltooide tijd van een gebeurtenis is, en moe niet (of niet noodzakelijk).
Ik sprak ook iemand voor wie het andersom leek te werken – die het gevoel had dat 'vermoeidheid' juist structureel was en 'moe' tijdelijk. 'Chronisch vermoeidheidssyndroom' komt bijvoorbeeld vaker voor dan 'chronisch moeheidssyndroom'.
Als ik de website 'http://www.gezondheidenwetenschap.be/richtlijnen/vermoeidheid' mag geloven, is 'moeheid' een normale toestand nadat je een inspanning hebt geleverd, en is er bij 'vermoeidheid' sprake van een toestand die het gevolg is van iets ziektemakends. De medische wereld zou hier dan een onderscheid maken dat Van Dale niet maakt. Het onderscheid incidenteel – structureel zou dan juist in de omgekeerde richting liggen van wat P.A. Coppen dacht.
Hmmm, het is dat Etos een Nederlandse keten is, anders zou ik het wijten aan een vertaalkwestie, bijvoorbeeld uit de woorden tiredness en fatigue.
Ook op het internet zie je dat er verschil wordt gemaakt: "vermoeid maar niet moe" komt 4x voor en "moe maar niet vermoeid" 5x. Mijn intuitie gaat ook de andere kant op dan die van Peter-Arno. Wellicht kan je dit checken door een concrete werking aan te geven:
(1) ik ben moe van het wandelen
(2) ik ben vermoeid van het wandelen
Voor mij is (1) natuurlijker dan (2). Minder duidelijk zijn mijn oordelen bij iets langdurigers als "het werk van het laatste jaar", maar ze gaan wel dezelfde kant op: (3) vind ik iets beter dan (4).
(3) ik ben moe van het werk van het laatste jaar
(4) ik ben vermoeid van het werk van het laatste jaar
Mijn oordelen zijn ook niet scherp in het geval van een medische aandoening, maar opnieuw lijkt (5) mij iets beter dan (6).
(5) ik ben moe van mijn verkoudheid
(6) ik ben vermoeid van mijn verkoudheid
Ik kan me voorstellen dat de oordelen sterk individueel zijn (wat zijn jouw oordelen over (1)-(6), Peter-Arno?). Dit kan misschien ondersteund worden door het feit dat "moe van het" en "vermoeid van het" beide ongeveer even vaak voorkomen op het internet: beide tussen 330 en 340 gevallen (zo als altijd: loop even door de resultaten heen om ervoor te zorgen dat je het juiste aantal krijgt). Wellicht dat nadere analyse van deze gevallen meer licht werpt op deze zaak; leuke onderzoekopdracht bij een cursus corpusonderzoek, lijkt me.
Hans, ik deel jouw oordelen, maar dit zou er ook aan kunnen liggen dat 'moe' in het algemeen het gewonere woord is. Misschien is een goede test ook om een duratief of frequentatief aspect toe te voegen:
(1) Ik ben al weken vermoeid
(2) Ik ben al weken moe
(3) Ik ben iedere keer na dat college erg vermoeid
(4) Ik ben iedere keer na dat college er moe
'moe' altijd beter dan 'vermoeid,' maar (3) iets beter dan (1)? Of is 'vermoeid' meer de medische term, zoals Frans opmerkt?
Ik voel de contrasten tussen jouw voorbeelden niet zo erg.
Er misschien toch wel meer iets aan de hand dan alleen een verschil in frequentie. Ik realiseer me nu dat het object van het werkwoord “vermoeien” een experiencer is net als in het geval van “irriteren”. Het onderwerp van dergelijke werkwoorden is een zgn. causer (en geen agens) en die worden in koppelwerkwoordconstructie met het afgeleide adjectief vaak met een “door”-PP uitgedrukt. Die “door” blijft behouden in de corresponderende nominalisatie met ‘-heid.
(7) Ik raak geirriteerd door/??van jouw gedrag
(8) Mijn geïrriteerdheid door/*van jouw gedrag
Er is wellicht ook een dergelijk verschil bij “moeheid” maar niet bij het ongelede adjectief “moe”; ik negeer hier even het verschil in koppelwerkwoord (d.w.z. het verschil tussen “raken” en “worden”).
(9) Ik raak vermoeid door/?van het wandelen
(10) Mijn vermoeidheid door/van het wandelen.
(11) Ik word moe van/?door het wandelen
(12) Mijn moeheid van/??door het wandelen
Het is niet gemakkelijk bovenstaande oordelen met internetdata te ondersteunen doordat er te veel “vervuiling” in de zoekresultaten zit.
In (10) had nog een vraagtekentje voor "van" moeten staan.
Het verschil tussen (9) en (11) heb ik wel, (12) vind ik globaal allebei wel iets minder dan (10). Ik denk dat je inderdaad gelijk hebt, maar dit sluit volgens mij ook aan bij wat Marc zei, dat er in 'vermoeid' nog iets van een werkwoord zit.
Naar mijn idee is de temporele betekenis van het voltooid deelwoord 'vermoeid' wel zo ongeveer verdwenen, getuige:
(13) Ik ben zaterdag erg vermoeid
(14) Ik ben zaterdag er moe
Beide zinnen kunnen moeilijk verbonden worden met afgelopen zaterdag, hoewel ik, als ik op mijn tenen ga staan, nog wel een flauwe betekenis kan krijgen bij (13) dat iets mij afgelopen zaterdag vermoeid heeft.
Het lijkt er dus in elk geval op dat we hier te doen hebben met naamwoordelijke constructies in de OTT.
Kunnen we samenvattend concluderen dat Etos het voordeel van de twijfel krijgt? Er zit wel degelijk verschil tussen 'moeheid' en 'vermoeidheid' maar we kunnen nog niet de vinger leggen op wat het verschil is.
Het is zoals bekend bijna onmogelijk om twee synoniemen te hebben. Ik deel een heleboel van jullie intuïties (vooral die van Hans om precies te zijn) hierboven, maar ik heb toch óók de intuïtie dat er iets vreemd is aan de conjunctie 'vermoeidheid en moeheid'.
Dat was ook mijn eerste gedachte: een vertaling op basis van Google Translate o.i.d.: uitputting en vermoeidheid.
Maar Marc doet wel een heel bijzondere uitspraak die ik niet van hem verwachtte: dat we nooit meer zeggen dan nodig. Ik dacht nou juist dat we dat bijna altijd doen, alles dubbel of driedubbel zeggen, in net ietsje verschillende bewoordingen, om maar zeker te weten (denken te weten) dat de boodschap aankomt en wordt begrepen. Om maar eens een zichzelf bewijzende zin op te schrijven. En dat verschijnsel heet toch redundantie, wat ik altijd vertaal met "schijnbare overtolligheid"? Marc valt er in dit geval over omdat de twee woorden bijna hetzelfde zijn. En op schrift bedrijven we de kunst van de redundantie natuurlijk wat minder, dat geef ik onmiddellijk toe want als tekstschrijver verdien je daar in zekere zin je brood mee: schrijven is schrappen.
Misschien moeten we een stapje terug doen en beter kijken naar 'moe' en 'vermoeid'. Ik denk dat ook (i) en (ii) als vreemd ervaren worden.
(i) Ik ben vermoeid en moe [vreemd]
(ii) Ik ben moe en vermoeid [vreemd]
Als we kijken naar implicatierelatie wordt misschien duidelijker waar deze vreemdheid door ontstaat. Mijn intuïties zijn weer niet erg scherp maar ik denk dat ik (iii) normaler vind dan (iv): terwijl (iii) noodzakelijk waar is, is (iv) dat niet.
(iii) Ik ben vermoeid en dus ook moe [oke]
(iv) Ik ben moe en dus ook vermoeid [vreemd]
Als mijn intuïties kloppen dan hebben we te maken met een hyponymie-relatie: de eigenschap die door 'vermoeid' wordt aangeduid is een subgeval van de eigenschap die door 'moe' wordt aangeduid. Het zou bijvoorbeeld kunnen zijn dat 'moe' simpelweg naar een bepaald eigenschap verwijst terwijl 'vermoeid' verwijst naar dezelfde eigenschap onder de voorwaarde die een aanwijsbare oorzaak heeft. Iets dergelijks ligt ook wel voor de hand omdat het werkwoord 'vermoeien' een onderwerp neemt dat een oorzaak uitdrukt: "Dat gezeur maakt me moe".
Als hetzelfde ook geldt voor de van de bijvoeglijke naamwoorden afgeleide zelfstandige naamwoorden dan komen we tot een soortgelijke definitie als voorgesteld door Frans: Moeheid verwijst naar en bepaalde toestand van een individu terwijl vermoeidheid verwijst naar dezelfde toestand mits die een aanwijsbare oorzaak heeft.
Dit zou dan direct ook de vreemdheid van de Etos-tekst "Magnesium draagt bij tot de vermindering van vermoeidheid en moeheid" verklaren, omdat dezelfde betekenis korter uitgedrukt zou kunnen worden met "Magnesium draagt bij tot de vermindering van moeheid" (maar niet door "Magnesium draagt bij tot de vermindering van vermoeidheid"). In technische termen: Etos overtreedt Grice's coöperatief principe door schending van (waarschijnlijk) de maxime van van wijze.
Klinkt dit plausibel?
P.S. Ik realiseer me nu dat we eigenlijk terug zijn bij wat Marc zelf suggereerde aan het slot van zijn blog. Toch zijn we misschien verder gekomen omdat we nu een verklaring hebben voor Marc's intuïtie in termen van Grice cooperatieve principe.
Ik denk dat je analyse juist is, maar ook niet strijdig met bijna alles wat er in deze kleine discussie gezegd is: 'moe' is hoe dan ook vrijwel altijd de gewonere term, die een soort overkoepelende betekenis heeft. 'Vermoeid' is ongeveer hetzelfde, maar minder gewoon, en van een werkwoord afgeleid (dus wellicht eerder geassocieerd met gebeurtenissen of tijdelijke, door specifieke oorzaken -ziekte- veroorzaakte toestand). In de context van de nevenschikking zullen mensen, vanuit Grice, die specifiekere betekenis van 'vermoeid' gaan contrasteren met de algemene betekenis van 'moe.'
Zeker. Ik probeer ook niets te weerleggen, maar (net als jij) onze intuïties aan te scherpen en op grond van morfologische, syntactische en semantische argumenten empirisch beter te onderbouwen in de hoop uiteindelijk tot een verklaring te komen, die naar het zich nu laat aanzien binnen de pragmatiek gevonden moet worden.
Dank jullie wel voor de discussie. Ik doelde natuurlijk op het Griceaanse maxime toen ik schreef 'een van de basisregels van de menselijke communicatie is dat je nooit meer zegt dan nodig'.