Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

Waar werd oprechter trouw?

door

Door Marc van Oostendorp


Het is alweer bijna twee maanden geleden dat de musicoloog Louis Peter Grijp overleed. We waren collega’s op het Meertens Instituut en ik had de eer dat ik gisteren bij een indrukwekkende, waardige herdenkingsbijeenkomst in Utrecht iets mocht vertellen over de manier waarop we Louis’ werk proberen voort te zetten. (Er waren sowieso veel praatjes over het voortzetten van Louis’ plannen; hij was een man die een enorme locomotief op de rails wist te zetten, en die locomotief kan nu alleen nog maar doorrijden.)

Grijp werd onder andere beroemd vanwege zijn Liederenbank en hij haalde een paar keer het nieuws met ontdekkingen die hij met behulp van de Liederenbank had gedaan. Zo ontdekte hij bijvoorbeeld de melodieën waarop de reien in Vondels toneelstuk Gijsbrecht van Aemstel gezongen werden.

In de zeventiende eeuw werden melodieën vaak niet opgeschreven. Liedjes (en dus ook reien) werden gezongen op bekende melodieën, maar zelfs welke melodie dat dan was weten we vaak niet meer. We kunnen het wel uitvinden wanneer we de structuur van de tekst goed bestuderen: die tekst moet natuurlijk op de melodie passen en omgekeerd, als we een betrekkelijk ingewikkelde melodie waarop je een lied kunt zingen, kun je er – als aan enkele andere voorwaarden is voldaan – van uitgaan dat die melodie ook bij het lied hoort.

De structuur van een strofe wordt bepaald door het aantal regels, door het aantal klemtonen in iedere regel en door het rijmschema. Neem het eerste couplet van de Rei van burggraven uit de Gijsbrecht:

Het rijmschema is hier – in het door Grijp bedachte systeem – AAbCbC, waarbij een hoofdletter staat voor mannelijk rijm (de regel eindigt op een beklemtoonde lettergreep zoals trouw) en een kleine letter voor vrouwelijk rijm (de regel eindigt op een onbeklemtoonde lettergreep zoals den). Het cijfer geeft het aantal lemtonen in de regel aan; de punt aan het begin geeft aan dat de regel begint met een onbeklemtoonde lettergreep.
De Liederenbank is een grote database met liedjes en voor ieder liedje een dergelijke structuur, maar die structuren moeten met de hand worden geconstrueerd. Het ziet er misschien eenduidig uit, maar je moet nogal wat beslissingen nemen. In dit voorbeeld moet je bijvoorbeeld bepalen dat gesmeed en leedt op elkaar rijmen, ondanks de verschillende spelling; je moet bepalen dat in de vijfde lettergreep het woord en klemtoon heeft (omdat het tussen twee onbeklemtoonde lettergrepen staat), en dat Twee aan het begin van regel vier onbeklemtoond is. 

Die laatste twee dingen weet je eigenlijk pas als je hebt bepaald dat in deze tekst beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen elkaar afwisselen; maar dat weet je op zijn beurt pas weer als je de tekst eerst geanalyseerd hebt.

De computer kan dit allemaal nog niet, maar het zou wel handig zijn als hij dat wel zou kunnen: dan zouden er nog veel meer liedjes en andere teksten aan de databank worden toegevoegd zonder het toch betrekkelijk arbeidsintensieve analysewerk. Dat was een van Louis’ ambities, en dat is nu de onze.
Grijp wilde bovendien graag een grote internationale database maken. Op die manier kun je nagaan hoe melodieën zich in de loop van de tijd door bijvoorbeeld Europa verspreid hebben. Maar dat brengt weer geheel andere problemen met zich mee; bijvoorbeeld dat verschillende talen verschillende metrische systemen hebben. 
De melodie die Grijp bijvoorbeeld vond voor Vondels rei was die van N’esperez plus, mes yeux van Antoine Boesset:
Het aantal regels is hetzelfde, net als het rijmschema. Hoe zit het echter met de metriek? Franse teksten tellen geen klemtonen, en ook in deze tekst kun je daar geen regelmaat in ontdekken. Wel kun je het aantal lettergrepen tellen, zoals ik in het bovenstaande voorbeeld heb gedaan. (Let op: ik tel een e niet mee als hij voor een klinker staat en ook niet aan het eind van een regel, want dat doen Franse dichters ook niet.)
Je komt dan op een getal dat 2x zo groot is als in het Nederlandse schema, maar dat klopt natuurlijk omdat in het Nederlandse schema groepjes van telkens een onbeklemtoonde en dan een beklemtoonde lettergreep geteld worden. 
Al dat soort kennis zou je dus in een systeem moeten bouwen dat de verspreiding van liedjes door Europa nagaat. Het wordt nog een heel werk, maar Louis Grijp dacht dat het mogelijk was, en ik hoop dat het inderdaad een keer gaat lukken.

Lees Interacties

Reacties

%d bloggers liken dit: