Door Willem Kuiper

Afgelopen vrijdagmiddag 26 augustus 2016 werd binnen de muren van de afdeling Zeldzame en Kostbare Werken van de Universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Amsterdam een boek gepresenteerd dat gebaseerd is op een Middelnederlands handschrift uit de Boekenverzameling der Nederlandsche Maatschappij ter Bevordering der Geneeskunst, die nu deel uitmaakt van de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam.

Mocht u niet in één oogopslag kunnen zien wat hier wordt afgebeeld, dan vertel ik u graag dat u hier een afbeelding ziet uit een handschrift van de Chirurgia van Rolandus Parmensis, gedateerd ca. 1300, waarin iemand aan een zakbreuk geopereerd wordt. Meer hierover leest u in hoofdstuk 5: Van hernie der cullen. Algemene chirurgie I, p. 45-50.

Het boek Lanfranc van Milaan. Een bloemlezing uit zijn middeleeuwse chirurgie, werd bezorgd door twee medici: Joost Jonkman, em. Klinische neurofysiologie VUmc, en Al de Weerd, neuroloog bij de Stichting Epilepsie Instellingen Nederland (SEIN) en het Slaapcentrum GGZ Drenthe, en één neerlandicus, em. Ludo Jongen, Katholieke Universiteit van Lublin.

In het Woord vooraf lezen wij:

“Indrukwekkende, in zwart geklede doctores medicinae, in de praktijk opgeleide chirurgijns en op de markt werkende tandentrekkers en staarstekers. Dat is het gangbare beeld van de medische zorgverleners in de Late Middeleeuwen. De doctores beperkten zich tot het bestuderen van hun voorgangers uit de klassieke Oudheid en het met autoriteit beoordelen van de patiënt aan de hand van diens pols en urine. Zij distantieerden zich van alle bloedige ingrepen. Die werden overgelaten aan de chirurgijns.
Minder bekend is dat er een kleine groep van meesterchirurgijns bestond die ook een academische opleiding had genoten of althans geletterd was. Dat wil dus zeggen dat zij op de hoogte waren van de theorieën van hun voorgangers. Dikwijls waren ze gepromoveerd tot doctor medicinae, maar ze waren in eerste instantie werkzaam als chirurgijn. Door deze hoogopgeleide en zelf praktiserende meesterchirurgijns werd een aantal chirurgieën geschreven: overzichtswerken van een groot deel van de geneeskunde. Ze waren dus niet – zoals de naam suggereert – uitsluitend chirurgisch van inhoud. Beroemde voorbeelden zijn de werken van Lanfranc van Milaan (geschreven in 1296), Henri de Mondeville (geschreven in 1312) en Guy de Chauliac (geschreven in 1343). Deze boeken zijn belangrijk omdat zij inzicht geven in de stand van de wetenschap in de dertiende en veertiende eeuw. Daarenboven vertellen ze hoe er in de praktijk gewerkt werd. Men leest hierin hoe meesterchirurgijns dachten en oordeelden. Ze blijken een opvallend liberale gedachtewereld te koesteren waarin de religie slechts een minimale rol speelde en die soms de eerste tekenen vertoonde van afstand nemen van de medische dogma’s uit de klassieke tijd. Deze chirurgieën werden in het Latijn geschreven; dat was immers de taal van de wetenschap. Ze werden in vele andere talen vertaald en bewerkt, onder andere in het Middelnederlands. In het Nederlandse taalgebied werden in de veertiende eeuw ook originele chirurgieën in de landstaal geschreven (Jan Yperman 1310, Thomaes Scellinck van Thienen 1343).
Om een van deze werken toegankelijk te maken voor een geïnteresseerd publiek, zowel artsen als leken, werd deze bundel samengesteld. Gekozen werd voor de Middelnederlandse vertaling van de Chirurgia magna (Grote chirurgie) van Lanfranc van Milaan, naar het in Amsterdam bewaarde manuscript. Uiteraard zou een publicatie van het hele boek de voorkeur verdienen, maar gezien de omvang van het werk (188 folia, dus 376 bladzijden) bleek dat niet haalbaar. Daarom werden 25 fragmenten uit dit Amsterdamse manuscript geselecteerd, hertaald, geïllustreerd en van een beknopt commentaar voorzien. Ze geven een goede indruk van de veelzijdigheid van deze auteur.
Onze voorkeur ging uit naar stukken waarin Lanfranc in de eerste persoon enkelvoud schrijft. Het ligt voor de hand dat juist die passages authentieke ervaringen van Lanfranc zelf weergeven. Daaraan voorafgaand worden enkele opmerkingen gemaakt over de tijd waarin deze chirurgie tot stand kwam, over de opkomst van de medische wetenschap in die periode, over de persoon van Lanfranc en over de Middelnederlandse vertalingen van de Chirurgia magna. De meer technische details van het handschrift en de verantwoording van de kritische editie staan in de appendices.”

Om u te overtuigen van de rijke inhoud en de variëteit aan onderwerpen die in dit prachtboek behandeld worden, geef ik u de titels van alle 25 hoofdstukken:

1 Hoe die surgijn gheformiert sal wesen (Medische ethiek)
2 Hoe dattet kijnt wert gheformeert (Embryologie)
3 Van hermofroydes (Congenitale afwijkingen)
4 Dese manere van doerboren is best (Neurochirurgie)
5 Van hernie der cullen (Algemene chirurgie I)
6 Van bloetstempen in wonden (Traumatologie)
7 Ghenesen sonder doerboren (Neurologie)
8 Vanden steen inder blasen (Urologie)
9 Van laserye (Dermatologie)
10 Vander scouder uter stede (Orthopedie I)
11 Vanden water uut den buuc to trecken (Interne geneeskunde)
12 Van spenen ende fistulen des eers (Proctologie)
13 De pharisio vander stad Lyons (Oogheelkunde I)
14 Van cataracta der oghen (Oogheelkunde II)
15 Eenre vrouw die hadde squinancie (Keel-neus-oorheelkunde I)
16 Van siecheit der oren (Keel-neus-oorheelkunde II)
17 Een joncling hadde een antrax (Infectieziekten I)
18 Van verwoeden honden bete (Infectieziekten II)
19 Van ziecheit der tanden (Tandheelkunde)
20 Van bloet te laten (Aderlaten)
21 Van ventosen ende lieken (Bloedzuigers en koppen)
22 Van cauterien (Cauteriseren)
23 Van brekinghe der beenren (Orthopedie II)
24 Van siechede der mammen (Algemene Chirurgie II)
25 Vanden open canker (Kankerchirurgie)

Al deze hoofdstukken beginnen met een Kritische tekst van een passage in het handschrift, gevolgd door een Hertaling in hedendaags Nederlands en worden besloten met Commentaar. De hoofdstukken zijn gelardeerd met prachtige kleurenfoto’s, die zoals alles in dit boek voorbeeldig verantwoord worden. Het boek is gebonden, maar zo lekker losjes dat het open op tafel kan liggen. Maak je nog maar hoogst zelden mee. Het boek heeft harde platten, telt 218 genummerde pagina’s, meet bijna 25 bij 17,5 centimeter en weegt 784 gram. De uitgever is Sapientia, Houten, waar u dit prachtige boek kunt bestellen voor minder dan 20 euro! Volg daarvoor deze link.

Bent u een neerlandicus-mediëvist met een medische belangstelling of kent u een arts met een historische belangstelling dan mag u dit boek niet onbesteld laten.

Mocht u na het lezen van deze bloemlezing nóg meer van Lanfranc in het Middelnederlands willen lezen dan kan dat. In de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL) vindt u een integrale diplomatische editie van deze Grote Lanfranck, bezorgd door Ludo Jongen en Joost Jonkman (2015).