President Tsaar op Obama Beach op de voet gevolgd (45/60)

Deze zomer publiceren nrc.next en NRC Handelsblad fragmenten uit de roman President Tsaar op Obama Beach van A.F.Th. van der Heijden als feuilleton. De afleveringen verschijnen ’s ochtends <op de website van de krant>. In de loop van de dag blog ik een bespreking. Vandaag: aflevering 45. <blendle> 

Het is dat ik mijn laboratoriumjas aan heb tijdens het lezen van het feuilleton, want als eenvoudige consument van het geschreven woord had ik er misschien na vandaag het bijltje bij neer gegooid. Het is te ongeloofwaardig. Maar met mijn jas aan – vijf balpennen in het borstzakje, een vreemde vetvlek op de rechterslip, in de rechterzak twee nieuwe latex handschoenen voor het geval dat –, raak ik gefascineerd door de vraag: waarom zijn sommige dingen ongeloofwaardig en andere niet?

De discussie aan het eind van deze aflevering is belachelijk. Zowel Natan als mevrouw Grenouille lijken te denken dat je met 30 miljoen euro een denktank kan opzetten die het Internationaal Strafhof in Den Haag volkomen kan wegvagen. Dertig miljoen euro! Ik wil niet ontkennen dat je er aardig van kunt leven, maar een beetje denktank, laten we zeggen ter grootte van het Meertens Instituut, heeft zoiets in een jaar of vier, vijf opgemaakt. Het is ook niet voor niets dat het onderzoeksbureau dat hier Rikscha heet (en in de rest van de wereld Wifla) een dergelijke prijs uitloofde voor alleen de gouden tip over de Oekraïne. Hoe je van het bedrag dat je daarmee krijgt meteen alle oorlogsmisdaden zou kunnen oplossen, is ongewis.

Krantenlezer

Nu kun je altijd zeggen: het is maar een roman, waarin misschien andere wetten gelden. Misschien heet Wifla niet alleen Rikscha, maar misschien staat in deze romanwereld 30 miljoen euro wel voor 30 miljard in de onze. Of is de hoofdaanklager van het ICC in deze roman een buitengewoon naïef persoon die geen idee heeft van hoe duur haar werk eigenlijk is, en die meteen ondersteboven is als de eerste de beste getuige zegt dat hij voor dertig miljoen euro een denktank wil opzetten.

Maar waarom accepteer ik dat niet? Deels heeft dat natuurlijk te maken met de claim die bij het feuilleton gemaakt wordt, namelijk dat Van der Heijden zich zo goed gedocumenteerd heeft voor dit boek, enorme stapels documenten schijnt hij te hebben verzameld – al is daar tot nu toe niet veel verrassend nieuws uit voortgekomen voor de gemiddelde krantenlezer.

Edelmoedig

Je verwacht dus dat er een soort relatie bestaat met de waarheid. Aan de andere kant: waarom accepteer ik wel dat in de romanwereld dat losgeld nog steeds bestaat (in onze wereld heeft Wifla hem vorig jaar teruggetrokken), dat de aanklager Grenouille heet en de moeite neemt om met een getuige naar een filmpje te kijken waarin hij wordt verkracht, dat het soort bewijzen dat Natan in handen (een filmpje, wat scherven) heeft kennelijk van eminent belang worden geacht voor het aanhouden van de tsaar aller Russen?

De Britse literatuurfilosoof Greg Currie maakt in zijn werk onderscheid tussen de inhoud (‘content’) van een verhaal en het kader (‘frame’). De inhoud is eenvoudig gezegd het verhaal en alles wat de auteur min of meer expliciet beweert in zijn tekst, over de wereld van het verhaal of de wereld daarbuiten. Het kader is de verzameling onuitgesproken ideeën over de wereld die je moet aannemen om dat verhaal ook betekenis te kunnen geven: het is het wereldbeeld waaruit het verhaal geschreven is. Tot het kader van Max Havelaar behoort bijvoorbeeld dat er bepaalde mensen zijn die buitengewoon edelmoedig en getalenteerd zijn en het beste met iedereen voorhebben en op die manier boven vrijwel alle andere mensen uitsteken. Dat wordt in die roman niet echt expliciet beweerd, maar de schrijver gaat ervan uit en als je als lezer in ieder geval voor de duur van de roman niet even aanneemt dat zulke mensen kunnen bestaan, dan kom je niet erg ver.

Voetstoots

Het onderscheid doet zich niet alleen voor bij literatuur, maar ook bijvoorbeeld bij moppen. Toen Donald Trump vorige week het grapje maakte over ‘second amendment people’ die zijn tegenstander misschien nog konden stoppen, waren er mensen die erop wezen dat met zulke opmerkingen een kader wordt geschapen waarin het normaal is om grapjes te maken over het vermoorden van tegenstanders. Je kunt het grapje alleen volgen als je bereid bent even die wereld binnen te treden.

Het lijkt me nu dat je als lezer makkelijk accepteert als de inhoud is gemanipuleerd dan als dat gebeurd is met het kader. Dat het voor het verhaal nodig is dat Rikscha de prijs van 30 miljoen euro niet heeft teruggetrokken of dat er een Nederlandse schrijver is omgekomen bij de aanslag op de MH17, dat neem je voor de duur van het boek voetstoots aan. Het is duidelijk nodig om het verhaal op gang te krijgen en tegelijkertijd zegt het niet veel over de wereld buiten het boek.

Premissen

Maar het verhaal van President Tsaar gaat voor zover we nu weten (we zijn vandaag op driekwart van de roman) niet over de financiering van het Internationaal Strafhof. Je wordt alleen als lezer klakkeloos te accepteren dat we in een wereld leven waarin je met een paar miljoen euro het grootste juridische instituut ter wereld voor het vervolgen van oorlogsmisdaden kunt oplossen. Het werkt dan hetzelfde als in het grapje van Trump: je voelt dat je door dat te accepteren in een wereldbeeld zit waar je misschien niet in wilt zitten.

Ik denk dat propaganda zo ook werkt. De inhoud van het verhaal is dat een edelmoedige Nederlander in verzet komt tegen de Spaanse overheerser, maar het kader dat ermee geschapen wordt is dat zulks de inborst is van ‘de Nederlanders’. Je kunt de verzonnen wereld alleen accepteren als je bepaalde premissen aanvaardt, maar zodra je dat doet zit je een beetje aan dat wereldbeeld vast, ‘met volk en leger en intellect en alles’.

De A-index van vandaag is 7,93 (bovengemiddeld).
De algehele A-index is 8,01 (stabiel)
Tot nu toe hebben we 13.685  a’s gelezen