• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Etymologie: kiezel

8 december 2016 door Redactie Neerlandistiek 3 Reacties

Door Michiel de Vaan

kiezel zn. ‘grind; kiezelsteentje’

Vroegmiddelnederlands kesel, mv. kesele ‘kiezelsteen’, keselkin ‘kiezelsteentje’, keselstene ‘kiezelstenen’ (1287; WVla.), keyselen ‘kiezels’ (1420, Vlaanderen). Met –ing-: kieselinghe steyne ‘kiezelstenen’ (ca. 1470, ZO-Nl.), kieselinghe (1475, ZO-Nl.), keselincktonnen ‘tonnen voor het bergen van kiezelstenen’ (Zutphen, 1457).

Nieuwnl. kesel (1583), kiesel (1612); keselsteen (1588), kijselsteen (1567, Junius), kieselsteen (1599), keizelsteen (1617), kaizelsteen (1646, Vondel), kaayzelsteen (1635, Hooft, Tacitus), kijsel-straet (1661, Maertsz); keselijngh (1565), keseling (1573), kieselingh-steen (1591), keizeling (1641), kijseling (1644) ‘kiezelsteen’; bekyzeld ‘met kiezels bedekt’ (1765–1768, Hervey).

In dialecten o.a. West-Vlaams keizel, kezel, Noord-Hollands keizel, koizel, Midden-Limburgs keezel (met de klinker van kiezen), Zuid-Limburgs kiezel (met de klinker van hemel, zegel).

De ie in kiezel is in de 19e eeuw in de standaardtaal gekomen vanuit zuidoostelijke dialecten (daar al in de 15e eeuw geattesteerd in kieseling), waarschijnlijk omdat in Limburg de meeste grind gewonnen werd en wordt. Dat de Hoogduitse standaardterm Kiesel is kan daarbij hebben geholpen. Aan de andere kant zetten de West-Vlaamse varianten met ei, en de Hollandse met ei en aay, oi, hypercorrect ook gespeld als ij, de tweeklank WGm. *ai voort. Daarvoor is wel een aparte variant WGm. *kaisila- gereconstrueerd, maar gezien de regionale beperking en de afwezigheid van dienovereenkomstige varianten in het Duitstalige gebied lijkt dat een boude aanname. Eerder is hier de klinker van het woord kei ingevoerd, wat bij ‘kiezel’ voor de hand ligt.

Verwante vormen: Oudhoogduits kisil m., Mhd. kisel, Mohd. Kiesel ‘kiezelsteen’, Oudengels cisel m., Middelengels chēsel uit PGm. *kisila- m. ‘grind’. Verkleinwoord bij PGm. *kisa-, dat in Middelnederduits kis ‘gesteente’, Mhd. kis m.n. ‘grind, (ijzer)erts’, Nhd. Kies m. ‘grind’, en Oudengels cis- (in plaatsnamen) zit. Daarnaast de WGm. afleiding *kisilinga- ‘kiezelsteentje’, Ohd. kisiling m. ‘kiezelsteen’, Mhd. kis(e)linc, Mnd. kēse(r)linc, die in alle Laag- en Hoogduitse dialecten en in het Nederlands voorbestaat.

Germaans *kis- zou op een Indo-Europese wortel *gis- kunnen teruggaan. Een groep verwante woorden bevindt zich mogelijk in de Baltische talen, Oudpruisisch sixdo ‘zand’, Lit. žìzdras, dial. žigždras ‘grind’, žiezdrà, žiegždrà, met PIE *ǵis-. Maar een Indo-Europees aanknopingspunt buiten deze talen ontbreekt. Kroonen (2013: 289) noemt nog woorden voor ‘grind, fijn zand’ uit de Oeralische talen die een vergelijkbare klankstructuur k/g-i-š/ž– hebben, en die, indien verwant, op niet-Indo-Europese herkomst van het woord kunnen wijzen.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: Addenda EWN, etymologie

Lees Interacties

Reacties

  1. Jan Stroop zegt

    8 december 2016 om 21:37

    In West-Brabant heet zo’n steentje een kietelkei. Trouwens ook in Oost-Brabant. In de Zaanstreek bestaat kietelsteen. De Amsterdammer Heije gebruikt kittelsteen in een van zijn Kinderliederen. Is er enig (etymologisch) verband met dat kiezel?

    Beantwoorden
    • Michiel de Vaan zegt

      14 december 2016 om 13:57

      Ja, de verklaring die Piet Moerland hieronder geeft staat ook in het Rheinisches Wörterbuch. Een andere verklaring ken ik in elk geval niet.

      Beantwoorden
  2. Piet Moerland zegt

    11 december 2016 om 19:55

    De kietelsteen ken ik uit mijn jeugd (Stavenisse (Zld). Een gladde kiezelsteen. Er werd verondersteld dat, wanneer je daarmee over iemands rug wreef dat hij/zij dan gekieteld werd en dus moest lachen. Wanneer dat niet gebeurde was het geen echte.

    Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

J. Slauerhoff • Morgen rijd ik met bedwelmende bloemen naar je toe

Morgen rijd ik met bedwelmende bloemen naar je toe.
Ik wil niet langer wachten, eindelijk weten hoe
Je bent; de bloemen zullen je verraden.

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

ZOMER

Het water ligt ontdaan bijna
van water onder stof,
de bomen zien hun eigen ogen
en ik door groen hun groen niet meer,
ze zijn verborgen in de bomen.

De lucht betrekt over het vee –
wanneer het licht zo donker wordt
licht fel het wit van koeien op.

Bron: Enkele gedichten, 1973

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

10 juli 2025

➔ Lees meer
Augustus: Eetvoorstelling ‘Muzikaal Feestmaal’ op Slot Zuylen en Muiderslot

Augustus: Eetvoorstelling ‘Muzikaal Feestmaal’ op Slot Zuylen en Muiderslot

8 juli 2025

➔ Lees meer
12 september 2025: Dag van de Nederlandse partikels

12 september 2025: Dag van de Nederlandse partikels

7 juli 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1887 Gesinus Kloeke
➔ Neerlandicikalender

Media

De laatste keuze van Rogi Wieg

De laatste keuze van Rogi Wieg

9 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Van Lacarise den katijf die enen pape sach bruden zijn wijf

Van Lacarise den katijf die enen pape sach bruden zijn wijf

8 juli 2025 Door Vianne Cré Reageer

➔ Lees meer
‘Pipi, paradoxen en leermomenten’

‘Pipi, paradoxen en leermomenten’

5 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
%d