Door Marc van Oostendorp

Het hoofdartikel van NRC Handelsblad had het afgelopen zaterdag, behoorlijk hysterisch, over ‘verziekte wetenschap’. Als medicijn voor alle ellende die de wetenschap volgens de krant over zichzelf had afgeroepen, raadde het aan dat ‘er serieus gekeken wordt’ naar een manifest dat een aantal wetenschappers ook al vorige week publiceerde in Nature Human Behaviour, en waaraan de krant ook eerder al aandacht had besteed.

Dat het ging om een artikel in een tijdschrift voor gedragswetenschappen negeerde de krant in beide artikelen volkomen. Precies in die tak van de wetenschap – de sociale psychologie voorop, natuurlijk – hebben zich inderdaad de afgelopen jaren inderdaad allerlei schandalen voorgedaan. Maar dat maakt nog niet ineens de héle wetenschap ziek.

Bovendien lijkt me dat manifest eigenlijk eerder een symptoom van de ziekte van die ‘gedragswetenschappen’ dan een medicijn.

Chemischereactiewetenschap

Het begint natuurlijk al met die naam ‘gedragswetenschappen’ (behavioural sciences). Waar redelijke mensen al eeuwenlang nieuwsgierig naar zijn is: wat is de mens, hoe zit hij in elkaar. De wetenschap die deze fascinerende vragen bestudeert zou je ‘menswetenschappen’ noemen. Om te weten komen hoe zo’n mens werkt zou je vervolgens bijvoorbeeld menselijk gedrag in beschouwing kunnen nemen, als aanwijzing van hoe het er daar binnen aan toegaat. Je kunt ook de producten van menselijk gedrag bestuderen, of overgaan tot zelfbeschouwing: er zijn tal van methoden, niet alleen het in een Excel-tabel plaatsen van ‘feiten’ over gedrag.

Maar je wetenschap noemen naar het soort data dat je hebt (‘gedragswetenschap’), is absurd. Scheikunde is ook geen chemischereactiewetenschap.

Flinterdunne inzichtjes

Ik weet wel waarom die gedragswetenschappers dat doen: omdat ze bang zijn om een theorie op te stellen die ook maar een millimeter verder gaat dan die feitjes. En precies dát heeft de problemen van de sociale psychologie volgens mij veroorzaakt. Men kwam maar met het enige grappige feitje na het andere – omdat het nooit hoefde te worden ingebed in een deugdelijke, complexe theorie over wat de mens nu precies is, maakte al die ontdekkingen niemand wat ooit. En dus kon je ze net zo makkelijk verzinnen, of een paar keer publiceren, of van iemand anders overschrijven.

Geen enkel feit had eigenlijk waarde, omdat die waarde alleen kan komen van een theoretisch kader dat wat dieper is dan flinterdunne inzichtjes die soms voor theorieën doorgaan en nauwelijks enig licht werpen op de vraag ‘wat is de mens’ (iemand die het moeilijker vindt om geld aan het goed doel over te maken als hij naast een pot m&m’s zit). Inzichtjes die meteen worden omvergeblazen (‘gefalsifieerd’) zodra blijkt dat er bij één experiment is gefraudeerd.

Regels der kunst

Het ‘medicijn’ dat NRC Handelsblad nu zo aanprijst, is vooral meer van hetzelfde. Begrippen als inzicht, begrip en theorievorming komen er nauwelijks in voor, en begrippen als data en statistics des te meer. De wetenschap wordt gezien als een instrument van ‘kennisvermeerdering’, dat wil zeggen als een opstapeling van meer feitjes. Alleen moeten die feiten sneller verzameld worden en betrouwbare zijn.

Het probleem van Stapels werk was volgens dit manifest niet dat het betekenisloos is of vleeseters nu wel of niet geneigd zijn tot sociaal gedrag, en dat je er dus niks mee opschiet om daar een experiment over te doen, maar dat niet iemand nóg een keer ging datzelfde experiment heeft gedaan om te zien of het wel helemaal volgens de regels der kunst is verlopen.

Dwaas pad

Het zat ook al in de onlangs door de KNAW geëntameerde discussie over de waarde van de wetenschap. Veel auteurs stelden ook in die discussie ‘meningen’ tegenover ‘feiten’ en plaatsten de wetenschap aan de kant van de ‘feiten’. Terwijl feiten in de wetenschap alleen zinvol zijn wanneer ze geplaatst kunnen worden in een kader van begrip en inzicht. Dát is waar het uiteindelijk om gaat.

Kennis alleen zien als een verzameling feiten en de wetenschap als ‘kennisaccumulatie’ in die zin, dát is het probleem. Dat nóg beter willen doen, haalt niks uit. Als krant de hele wetenschap ‘ongezond’ noemen en adviseren dat ze als geheel zo’n dwaas pad op moet: als je zelf geneigd bent tot hysterie, zou je het ‘verziekt’ kunnen noemen.