Door Willem Kuiper
In december 1998 verscheen de CD-ROM Middelnederlands. Dit schijfje bevatte niet alleen het (10+1 delige) nagenoeg foutloos gedigitaliseerde Middelnederlandsch Woordenboek (1885-1929) maar ook het ambtelijke (9 delige) én literaire (6 delige) Corpus Gysseling (1977-1987) met al het Middelnederlands van vóór 1300. En alsof dat nog niet genoeg was een representatief corpus van 336 Middelnederlandse literaire teksten: 100+ in proza en 200+ in verzen. In die digitale bibliotheek kon je praktisch bijna alle in het MNW geciteerde vindplaatsen in hun context terugvinden. De officiële verkoopprijs was 450 gulden, dat is nu 202,50 euro. Maar rechtstreeks bij de uitgever besteld, betaalde je 395 gulden, dat is 177,75 euro (als ik goed teruggerekend heb). In mijn recensie in Neder-L [9903.09], ongewijzigd herdrukt in Nieuw Letterkundig Magazijn 17 (1999), noemde ik dat destijds een schijntje voor wat je op die CD-ROM Middelnederlands geleverd kreeg. Meen mij te herinneren dat ikzelf eind jaren ’70 circa 2500 gulden voor het papieren MNW betaald heb.
Eenmaal gewend aan dit nieuwe medium was ik zo onder de indruk van de mogelijkheden van dit digitale MNW dat ik de UBA UvA heb kunnen overhalen om deze CD-ROM Middelnederlands op te nemen in hun Digitale Bibliotheek. En het eerste wat ik elke nieuwe werkgroep leerde, was hoe hiermee om te gaan.
Wat mij niet beviel aan de CD-ROM Middelnederlands was dat het een eindstation was. Uit niets bleek dat het INL dit product wilden onderhouden en ontdoen van tijdens de productie onopgemerkt gebleven fouten. De zoekmachine ComPlex3 was eigenlijk al verouderd toen de CD-ROM gepubliceerd werd. [Het digitale Woordenboek der Nederlandsche Taal gebruikt ComPlex4.] En dat vond ik jammer, heel jammer. Computerprogramma’s moeten actief onderhouden worden willen zij bruikbaar blijven onder een volgende generatie besturingssoftware. Tot en met Windows XP liet de CD-ROM Middelnederlands zich probleemloos installeren en gebruiken, maar toen Microsoft zijn klanten dwong om over te stappen naar Windows 8 lukte dat niet meer.
Aan dit gemis werd in zekere zin tegemoet gekomen door de Geïntegreerde Taalbank (GTB) en de Digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren (DBNL). Op de eerste website kon je het Middelnederlandsch Woordenboek (en andere woordenboeken) raadplegen, op de tweede website vond je allerlei gedigitaliseerde teksten. Maar de directe koppeling ontbrak, en de DBNL bevat(te) lang niet zo veel teksten als de CD-ROM Middelnederlands. De UBA UvA haalde de CD-ROM uit haar Digitale Bibliotheek en verving die door een link naar de GTB. Meer dan eens heb ik hierover een vraag gesteld, maar nooit antwoord gekregen.
Inmiddels was de CD-ROM Middelnederlands ook niet meer leverbaar. De uitgever (Sdu) had het product commercieel afgedankt. Het INL was met zijn gedachten bij big data. Over een paar jaar zou alles gedigitaliseerd en aan elkaar gekoppeld zijn, en zou je alles kunnen vinden wat je zoekt. En dan had je die CD-ROM Middelnederlands niet meer nodig. Tot het zo ver was, moest men maar geduldig wachten.
Makkelijk praten als je die CD-ROM Middelnederlands zelf niet gebruikt of hoeft te gebruiken. Het is waar, je kunt de betekenis van een woord opzoeken in de GTB. Maar wie zich bezighoudt met teksteditie of tekstinterpretatie wil niet alleen weten wát een woord betekent, maar ook in welke teksten en in welke context dat woord voorkomt. Met de CD-ROM Middelnederlands was / is dat een fluitje van één cent. Voor een hard-core filoloog Middelnederlands is die CD-ROM absoluut onmisbaar. En wie potentiële filologen wil opleiden aan een universiteit kan ook niet zonder.
Wie dagelijks zoekt, weet dat zoeken pas dan efficiënt gebeurt als een zoekopdracht een beperkt aantal zoekresultaten genereert. Dan weet je dat je goed gefilterd hebt. Ooit een zeer geleerde buurman op het PCH UvA gehad, en ik was erbij toen hij daar op zijn kamer zijn eerste Internet-computer kreeg. Hij zette zich achter het toetsenbord, zei tegen mij die belangstellend toekeek: “En nou wil ik het weten!” En hij tikte “seks” in het dialoogvenster van de zoekmachine.
Allemaal heel mooi in theorie die big data, maar de dromers daarvan zouden één keer in de maand moeten denken aan de parabel van de Australische schapenboer. Ooit schreef Rolls Royce een prijsvraag uit, waarin zij de bezitter van de oudste, nog in normaal gebruik zijnde Rolls Royce een gratis nieuw exemplaar beloofden. Na enig zoeken werd die gevonden: een schapenboer in Australië en hem werd feestelijk een gloednieuwe Rolls overhandigd. 14 dagen later vroeg hij zijn oude weer terug: hij kon zijn dooie schapen niet meer kwijt op de treeplanken.
Natuurlijk zou ik het toegejuicht hebben als het INL een herziene en verbeterde versie van de CD-ROM Middelnederlands had uitgebracht: een DVD-ROM Middelnederlands, waarin sindsdien opgemerkte fouten verbeterd waren, en met nog meer Middelnederlandse teksten erop. Maar daar was geen sprake van.
Zorg er dan voor, was mijn volgende vraag, dat de bestaande CD-ROM Middelnederlands blijft bestaan. Daar ging men (aanvankelijk) niet op in. Men sprak erover als iets uit het verleden, een oude koe, en die ging men niet meer uit de sloot halen.
Bij mij thuis draaide de CD-ROM Middelnederlands in een virtuele XP box onder Windows 7 Pro. Ik gebruik het programma nog altijd bijna dagelijks. Ik kan niet zonder, ik wil niet zonder. Toen Microsoft ons dwong om opnieuw te veranderen van besturingssysteem maakte ik mij aanvankelijk grote zorgen over de compatibiliteit met Windows 10. Hier en daar wat navraag gedaan en zo kwam ik erachter dat de zoekmachine Complex3, de motor, verbazingwekkend genoeg wel degelijk compatibel is met Windows 10. Niet compatibel is de ‘installer’, een hulpprogramma dat de bestanden van de CD-ROM op de PC zet en integreert met Windows. Eenmaal daarachter gekomen vond ik het helemaal onbegrijpelijk dat deze lexicografische schatkist bij het oud vuil gezet werd. Installeer een nieuwe ‘installer’ en alles doet het weer …
In de loop van vorig jaar heb ik contact gezocht met Sdu uitgevers. En na verloop van tijd kreeg ik iemand aan de telefoon die hoog genoeg in de boom zat om daarover een beslissing te kunnen en te mogen nemen. Omdat zij er niets meer mee deden en ook niet van plan waren er ooit nog iets mee te doen, wilden zij er eigenlijk wel van af. Ik kon het krijgen, voor niks. Dat heb ik beleefd geweigerd, al was de verleiding groot, heel groot. Zoiets geef je niet weg aan een privé persoon, maar aan een instelling die inhoudelijk en technisch daar goed genoeg voor kan zorgen. En als het INL dat zelf niet wil doen dan bijvoorbeeld aan de KANTL in Gent. Die heeft een website met daarop een afdeling Digitale Bouwstoffen voor de Geschiedenis van het Nederlands, waar ook het REMLT een veilige thuishaven gevonden heeft. Als men zich daar (wél) over de inhoud van de CD-ROM zou willen ontfermen en die vrij downloadbaar maken, dan is dat verre te prefereren boven particulier eigendom.
Mijn particulier initiatief was aanleiding voor het INL, dat inmiddels omgebouwd was tot het Instituut voor de Nederlandse Taal (IVDNT), om het contract met de Sdu uit de kast te halen. Volgens dat contract kon de CD-ROM Middelnederlands niet weggegeven worden door de Sdu. Als zij ervan af wilden dan werd het eigendom van het INL. Mijn verzoek om de inhoud van de CD-ROM vrij downloadbaar op hun website te zetten met een installatie handleiding (bood aan om die voor hen te schrijven) werd nu tot mijn opluchting welwillend in overweging genomen, en is inmiddels gehonoreerd.
Om de CD-ROM Middelnederlands op uw PC te zetten gaat u naar de website van het IVDNT en klikt u op ‘Taalmaterialen’. U scrollt door naar ‘Corpora’ en vindt daar:
Cd-rom Middelnederlands (1998): bevat het Middelnederlandsch Woordenboek, de teksten van het Corpus Gysseling en een collectie van bijna 300 rijm- en prozateksten. Omdat de cd-rom niet meer compatibel is met de huidige besturingssystemen wordt de cd-rom als bestand met installatie-instructies ter beschikking gesteld.
Door te klikken op de eerste link komt u in een bestelformulier van de TST-centrale, en daar kunt u uw naam en adresgegevens invoeren, waarna u via e-mail een download link voor het bestand MNL.zip toegezonden krijgt. In mijn geval duurde dat ongeveer anderhalf uur, welke wachttijd ik gebruikt heb om aan dit stukje te schrijven.
Rest mij het IVDNT namens alle (aspirant) filologen Middelnederlands recht hartelijk te bedanken in de personen van Dirk Geirnaert, de ijsberg onder water van dit ooit door ex INL directeur prof. Piet van Sterkenburg gestarte project, en Katrien Depuydt die leidinggevend was in het realiseren van deze, mijn jaren lang gekoesterde wens.
In een volgende bijdrage zal ik u uitleggen wat de optimale instellingen voor het gebruik van de CD-ROM Middelnederlands zijn.
theomeder zegt
Laat je niet afschrikken: de download duurde bij mij geen anderhalf uur, maar vier minuten. Bedankt Willem, voor het attenderen.
Willem Kuiper zegt
Bestelling om 12:25 geaccepteerd en om 14:09 de downloadlink toegestuurd gekregen. Het feitelijke downloaden heb ik niet geklokt, maar zal minutenwerk geweest zijn.
Monique Bullinga zegt
Helaas, deze schat lijkt voor particulieren niet beschikbaar te zijn: bedrijfsnaam, functie enz.moeten gegeven worden.
Willem Kuiper zegt
Heb mijzelf als particulier voorgedaan. Heb een account aangemaakt. Mijn naam en adres ingevuld alsook mijn e-mail adres en als reden voor aanschaf ‘Onderzoek’ opegeven. Hierop ontving ik binnen de kortste keren een bevestiging per e-mail van mijn inlognaam, gekozen wachtwoord en postadres. Probeer het nog eens!
Monique Bullinga zegt
Binnengehaald, dank!
Alleen: Complex3 geopend, en… niets. Leeg. Het installatie-document geeft duidelijke instructies, maar die leidden evenmin tot resultaat. Misschien maar even uw volgende bijdrage afwachten?
Willem Kuiper zegt
Van wat goed gaat, leer je niets. Houd vol en het zal lukken!
Monique Bullinga zegt
Zeker. Ik wil wel, nu de nullen en de eentjes nog.
Michel de Gruijter zegt
‘DBNL bevat(te) lang niet zo veel teksten als de CD-ROM Middelnederlands.’ DBNL heeft systematisch alle titels van de CD-ROM via de website ontsloten. Mochten we daarbij toch een titel vergeten zijn, dan voegen we die graag alsnog toe.
Willem Kuiper zegt
Op de CD-ROM Middelnederlands staat de Bijbelvertaling van 1360, een nogal belangrijke tekst voor wie zich bezighoudt met de Middeleeuwen. Waar vind ik die in de DBNL? Hetzelfde geldt voor het Luikse leven van Jezus. En hoe zit het met de Historie van Troyen van Jacob?: “* Van dit werk zijn alleen scans en een ongecorrigeerd OCR bestand beschikbaar. Voor een snelle oriëntatie zijn hieronder miniatuurweergaven opgenomen.” Ik heb nooit een lijst gemaakt van welke teksten wél en welke niet, en die ga ik ook niet maken, maar zo vaak of te vaak gezien dat een tekst die wél op de CD-ROM stond niet in in de DBNL staat, dat ik het oneens ben met de ‘smoes’: de CD-ROM is niet meer nodig, want alle teksten staan nu in de DBNL. Vandaar “bevat(te)”. Het was niet bedoeld als verwijt aan de DBNL. Wat ik de DBNL wél verwijt, is dat zij niet moet volstaan met de tekst te digitaliseren, maar dat de inleiding er ook bij hoort. Zie bijvoorbeeld De reis van Jan van Mandeville. Vergeleken met de CD-ROM versie is de tekst in de DBNL opgedeeld in hoofdstukken. Goed idee! Maar de inleiding ontbreekt. Slecht idee!