Door Mieke van Doorn-van Stekelenburg† en Jan Bethlehem

In Vander vrouwen heimelijcheit, de Middelnederlandse rijm­bewerking naar het Franse prozatraktaat Les secres des femmes, laten de verzen 1777-84 iets merkwaardigs zien. Het onderstreepte Daeromme is hiervan de kroongetuige.

Wet oec wel dat men vint bescreven
dat dat wijf wel ontfaet kint,
nochtan dat sij en hevet twint
lost te mannen waert.
Daeromme seit Rasis onghespaert
dat men spelen zal met wiven
ende lost van ghenoetene driven
eer men iet ghenoet met haere.

In vertaling: ’Weet ook dat er geschreven staat dat een vrouw zwanger kan worden, terwijl zij hoegenaamd geen begeerte naar mannen heeft. Daarom zegt Rasis heel vrijmoedig, dat men met vrouwen spelen moet om het verlangen naar gemeenschap op te wekken, voordat men daadwerkelijk gemeenschap heeft’.

Op het eerste gezicht lijkt het dat er hier sprake is van bezorgdheid of de vrouw wel voldoende genoegen ondervindt bij het seksueel verkeer. R. Jansen-Sieben leest het in elk geval zo: ’Het is een zeldzaam open voorbeeld van bezorgdheid om het genot van de vrouw’. Die bezorgdheid is er ook wel, maar het genot van de vrouw is niet waar het uiteindelijk om gaat.

We lezen eerst dat de vrouw zwanger kan worden zonder dat zij seksuele begeerte heeft, en daarna komt het advies om tot voorspel over te gaan en de vrouw op te winden voordat men gemeenschap heeft. De bedoeling is dan om de vrouw te bevruchten. Daar gaat de Heimelijcheit namelijk over: nageslacht verwekken. De eerste zin wringt echter met de tweede. De eerste zin geeft aan dat voor de vrouw seksuele begeerte niet nodig is om toch zwanger te worden, maar in volgende zin staat dat men haar daarom  eerst moet opvrijen. Dat daarom is alleen te begrijpen als er ooit in de eerste zin gestaan heeft dat een vrouw niet zwanger kan worden als zij geen begeerte kent, geen plezier in seks heeft. De verandering, die ingreep vond al plaats in de Oudfranse Secres, en niet pas in de Middel­nederlandse Heimelijcheit.

In Les secres des femmes van het chirurgisch verzamelhandschrift Bibliothèque Nationale Ms. fr. 19994, fol. 192^vo  leest men daadwerkelijk: Que femme ne puisse bien concevoir enfant sans son plaisir. ’Een vrouw kan zonder genoegen niet goed zwanger worden’. Een paar regels verder leest men dan dat men de vrouw eerst moet opvrijen: lon doit tout premierement esmouvoir une femme par jeu.  Echter, in twee andere medische verzamel­handschriften met dezelfde tekst, namelijk BN, Ms. fr. 2027, 117^vo en in BN, Ms. fr. 631, 286^vo,a leest men dat een vrouw heel goed zwanger kan worden zonder dat zij plezier in seks heeft. In Ms. 631 (Les secres des femmes van dit handschrift komt het meest overeen met Vander vrouwen heimelijcheit) leest men: une femme compcoit [=conçoit] bien enfent sans son plaisir. Het lijkt erop dat er ooit in een vroeg stadium van de overlevering van de Franse Secres op deze plaats is ingegrepen door iemand die beter was ingelicht.

Door de tegenspraak die vanwege daeromme in de opeenvolgende zinnen ligt besloten, wordt wel het idee zichtbaar dat een vrouw niet zwanger kan worden als zij geen begeerte kent, geen zin in seks heeft. De gedachte daarachter is dat de vrouw dan geen zaad afgeeft, want ’zonder genoegen is het niet mogelijk om zaad af te scheiden’ (sine delectatione non potest sperma emitti). Volgens die gedachte kan de vrouw dan niet bevrucht worden, want daartoe is de vermenging van mannelijk en vrouwelijk zaad noodzakelijk, waarbij menstruatiebloed als vrouwelijk zaad werd gezien. In de Heimelijcheit is dat beschreven in de verzen 40-48.

Volgens deze theorie werd nogal eens aangenomen dat prostituees niet zwanger konden worden, aangezien zij het voor het geld deden en niet om het genoegen. Die voorwaarde van plezier kon nare gevolgen hebben. Deed een vrouw of haar familie aangifte van verkrachting, dan werd van vervolging van daders afgezien als de menstruatie uitbleef. De bevruchting gaf dan aan dat de vrouw seksueel genot had ondervonden, en dat er derhalve geen sprake was van verkrachting.

Het idee van genoegen in seks als voorwaarde voor bevruchting is bijvoorbeeld te vinden in de wijd verbreide dialoog Dragmaticon philosophiae van Guilhelmus de Conchis (1080 ‒ ca. 1154):  ’We zien vrouwen die bevrucht zijn na te zijn verkracht en die protesterend en huilend het geweld hebben ondergaan. Het schijnt dan alsof zij geen genoegen in dat werk hebben gehad, maar zonder genoegen is het niet mogelijk om zaad af te scheiden’ (Vidimus enim raptas, reclamantes et plorantes violentiam passas concepisse. Unde apparet nullam in illo opere habuisse delectationem. Sed sine delectatione non potest sperma emitti). Het pleit overigens de verkrachter niet zonder meer vrij. Het genoegen, en de daardoor gedachte zaadafscheiding bij de vrouw, zou een min of meer automatisch gevolg zijn van het seksueel verkeer, onverschillig op welke manier dat plaatsvindt. Ook die mening komt voor.

Onder de scholastici is er sprake van verschillende meningen over bevruchting. Naast degenen die het genoegen in seks een voorwaarde zien, zijn er ook die de noodzaak van plezier ontkennen, en er zijn er die menen dat het niet noodzakelijk, maar wel dienstig is om nageslacht te verwekken. Wat de laatse opinies betreft geeft J. Cadden de namen van Johannes Buridanus (ca. 1295-1363), Questiones super Secreta Mulierum en Gilles van Rome (ca. 1243-1316), De formatione corporis humani in utero.

De gedachte in de oorspronkelijke Franse tekst dat een vrouw niet zwanger kan worden als zij geen genoegen in seks heeft, moet al vroeg in een aantal kopieën in het tegendeel zijn veranderd door de ontkenning te schrappen: de vrouw kan heel goed zwanger worden als zij geen plezier in seks heeft. De volgende zin, die in de Heimelijcheit begint met ’daeromme’, lijkt op het eerste gezicht het advies tot voorspel om beide partners te doen genieten van het seksueel verkeer. In werkelijkheid is hij echter niets anders dan een overblijfsel van de aanwijzing tot het verwekken van nageslacht, waarbij het genoegen onontbeerlijk werd geacht.

Bibliografische aantekening

Gebruik is gemaakt van The Secrets of women in Middle Dutch. A bilingual edition of Der vrouwen heimelijcheit in Ghent University Library Ms 444. Ed. by O.S.H. Lie and W. Kuiper. Hilversum 2011.  R. Jansen-Sieben, ’De vrouw in de medische literatuur’, in: Middeleeuwers over vrouwen.  Deel 2. Onder redactie van R.E.V. Stuip en C. Vellekoop. Utrecht 1985 (Utrechtse bijdragen tot de mediëvistiek 4), p. 160-78, i.h.b. p. 175. Veel is ontleend aan J. Cadden, Meanings of seks difference in the Middle Ages. Medicine, science, and culture. Cambridge 1995, met name p. 93-94 (over prostituees), 134-45. Cadden heeft een ruim gebruik gemaakt van ongepubliceerde hand­schriften en vroege drukken. Het boek heeft verder een uitstekende index waarmee de hier vermelde ideeën en geleerden zonder moeite gevonden kunnen worden. Voorts J. Cadden, ’Western medicine and natural philosophy’. In: V.L. Bullough and J.A. Brundage (eds), Handbook of medieval sexuality. New York, London 2010, p. 51-80. Voor de gerechtelijke wachttijd in verband met het al dan niet uitblijven van de menstruatie bij de beschuldiging van verkrachting: P. Bot, Tussen verering en verachting. De rol van de vrouw in de Middeleeuwse samenleving. Kampen, Kapellen 1990, p. 32.

Naschrift

Het verband dat door Middeleeuwers wordt gelegd tussen zin in seks en bevruchting is niet helemaal uit de lucht gegrepen. Zin in seks neemt in het algemeen toe bij een naderende ovulatie. Dat ligt ook voor de hand. De samenhang tussen zin in seks en vruchtbaarheid zal de Middel­eeuwer niet zijn ontgaan, en van invloed zijn geweest op het idee dat zin in seks en bevruchting onverbrekelijk met elkaar zijn verbonden. Tenslotte wist men nog niets van eicellen, eierstokken en eisprong, want dat werd pas helder in het laatst van de zeventiende eeuw door geleerden als William Langly, Reinier de Graaf, Jan Swammerdam en Niels Stensen.

Dat een vrouw niet zwanger kan worden als zij geen plezier in seks heeft gaat natuurlijk niet op. Maar kan plezier in seks zwangerschap bevorderen? Wellicht heeft het te maken met het vrouwelijk orgasme en hormonen die door het genoegen hun invloed uitoefenen. En omgekeerd, hebben de krampachtige pogingen om zwanger te worden niet juist een averechts effect? Gynaecoloog I. Custers en verloskundige E. Dancet van het Centrum voor Voortplantingsgeneeskunde bij het AMC doen onderzoek of fijn liefdesspel de kans vergroot om zwanger te worden. Stellen met een kinderwens die wel vruchtbaar zijn, maar waarbij de vrouw niet zwanger raakt, wordt gevraagd of zij mee willen doen aan deze Zin&Zwanger-studie, de helft van de stellen wordt online gecoacht in het verbeteren van hun seksleven, de andere helft krijgt geen advies.

Hier meer over deze Zin&Zwanger-studie.