Verwarwoordenboek Vervolg (31)
Door Jan Renkema
In het Verwarwoordenboek worden zo’n 500 woordparen behandeld met vaak onduidelijke verschillen: afgunst-jaloezie, bloot-naakt, geliefd-populair, plaats-plek, enz. Talrijke lezers hebben woordparen aangedragen met het verzoek om ook die te behandelen. Vandaar deze wekelijkse rubriek.
Mocht u ook een ‘verwarpaar’ behandeld willen zien, plaats dan een reactie onder deze rubriek. Kijkt u dan wel even op de website om te zien of de woorden al zijn opgenomen.
guur / onguur
Er is een klein verschil in betekenis, en een groot verschil in gebruik.
guur onaantrekkelijk, van het weer: koud+nat+winderig
Vijf tips om het binnen gezellig te maken als het buiten te guur is.
onguur onaantrekkelijk, akelig, schrikwekkend, vooral van personen
Lowlands waarschuwt festivalgangers voor zakkenrollers en ‘andere ongure lui’.
Het woord guur wordt ook gebruikt in de betekenis ‘onherbergzaam’: Het bleek een verlopen cafeetje te zijn in een heel gure omgeving bij een oud industrieterrein. Het woord onguur wordt soms ook nog gebruikt voor het weer, maar dit wordt in woordenboeken al jaren als verouderd bestempeld.
Dit woordpaar is het enige (?) paar waarbij het voorvoegsel on– geen ontkennende betekenis heeft. Oorspronkelijk ontkende on- wel de betekenis van ‘guur’ toen ‘guur’ nog ‘vriendelijk’ betekende. Maar om toch wel doorgrondelijke redenen is onguur in de negatieve betekenis verkort tot guur: De oorspronkelijke positieve betekenis van ‘guur’ werd niet meer als zodanig herkend.
Voor taalgebruikers die van logica houden is het woordpaar guur-onguur misschien een aanleiding om ‘gezouten’ kritiek te leveren op ons taalsysteem. Maar die taalgebruikers kunnen altijd nog een variant bedenken op het verhaal over het weersbeestje uit de Opperlandse Taal- en Letterkunde van Battus, het weersbeestje dat besuisd en stuimig door de tuin vloog en zich voortaan beschoft wilde gaan gedragen. Elk taalsysteem blijft wrikbaar.
willekeurig en onwillekeurig, dat gaat ook niet helemaal logisch.
Daar worden wel veel fouten mee gemaakt, maar eigenlijk is het heel simpel als je beseft dat willen en keuren in deze woorden zitten. Als je een bak met 99 witte en 1 rode bal hebt, kun je willekeurig de rode bal pakken simpel door te kijken. Of onwillekeurig de rode bal trekken met een kans van 0,01.
Dat weet ik wel, maar de betekenissen verschuiven zodanig dat bij heel wat mensen willekeurig en onwillekeurig hetzelfde betekenen.
Als een rechter wordt verdacht van willekeur zal niemand verwachten dat hij vonnissen uit de hoge hoed trekt. In een examenvraag kansberekening zal ook nooit te vinden zijn dat ballen willekeurig getrokken worden. Willekeurig in de betekenis van onwillekeurig gebruiken is geen betekenisverschuiving maar een fout.
Overigens is een onding altijd een ding…
En een onmens altijd een mens…
Dank voor reacties. Het paar ‘onwillekeurig-willekeurig’ heb ik al behandeld in het Verwarwoordenboek. Zie http://www.schrijfwijzer.nl. En ik ga uitkijken naar andere exemplaren van het type ‘mens-onmens’.