Door Gents Centrum voor het Afrikaans en de Studie van Zuid-Afrika

Het Bestuurscollege van de Universiteit Gent heeft vorige vrijdag het voorstel goedgekeurd om vanaf het nieuwe academiejaar 2017-2018 een ambtelijke leerstoel op te richten met de titulatuur Zuid-Afrika: talen, literaturen, cultuur en maatschappij. De leerstoel Zuid-Afrika richt zich expliciet op het Afrikaans in een meertalige maatschappij, op de Zuid-Afrikaanse taal- en letterkunde als een polyfoon en complex geheel en op andere geesteswetenschappelijke vakgebieden met betrekking tot Zuid-Afrika.

Korte historiek

Na de afschaffing van apartheid (1990) en de eerste democratische verkiezingen in Zuid-Afrika (1994) sloot de Universiteit Gent met de Universiteit Stellenbosch een institutioneel raamakkoord. Het bilaterale contract stipuleert onder meer de uitwisseling van docenten en studenten. In de postapartheidsperiode zijn in de Lage Landen sindsdien de banden aangehaald met méér academische instituten op de zuidelijke punt van Afrika (Namibië en Zuid-Afrika). Aan de Universiteit van Amsterdam bestaat zoals bekend al sedert de jaren dertig van de vorige eeuw een bijzondere leerstoel Zuid-Afrikaanse letterkunde. Na het hoogleraarschap van NP van Wyk Louw (1950-1958) is in de jaren tachtig ten tijde van de apartheidsboycot het ambt tijdelijk opgeheven. Vanaf 2002 tot haar emeritaat (2016) bekleedde Ena Jansen de nieuw ingestelde leerstoel.

Aan de Universiteit Gent is sinds de hernieuwde interesse voor Zuid-Afrika de academische belangstelling voor het Afrikaans toegenomen. Reeds in de jaren ’90 initieerde Dirk Coigneau voor de licentiaatsstudenten Nederlands een werkcollege over Afrikaanse letteren. In Gent ontvingen we regelmatig Zuid-Afrikaanse taal- en letterkundige onderzoekers die een semester gastcolleges aanboden. Het onderzoek over Zuid-Afrika binnen de faculteit Letteren en Wijsbegeerte bereikte een voorlopig hoogtepunt begin jaren 2000, met lexicografisch en sociolinguïstisch onderzoek, onder meer binnen de Afrikaanse Talen en Culturen.

Nog tijdens de ambtstermijn van collega Coigneau (in 2007) werd een opleidingsonderdeel Afrikaans: taal- en letterkunde opgenomen in het curriculum van de bacheloropleidingen Twee Talen en Afrikaanse Talen en Culturen. Met het aantal belangstellende studenten is ook het scriptieonderzoek op het gebied van het Afrikaans exponentieel toegenomen. In 2013 lag de aandacht voor taal en literatuur in Zuid-Afrika uiteindelijk ten grondslag aan de oprichting van de universitaire onderzoeksgroep Gents Centrum voor het Afrikaans en de Studie van Zuid-Afrika. Nadat de Universiteit Gent naar het voorbeeld van de partnerinstelling in Hasselt en de seminaries van Luc Renders jaarlijks een seminarie Afrikaans organiseerde, is sinds 2014 begonnen met een reeks internationale symposia op het gebied van de Afrikaanse taal- en letterkunde. De uitreiking van het institutionele eredoctoraat aan Breyten Breytenbach in december 2014 en de organisatie van de Mandelalezingen door het Afrika Platform van de AUGent waren de aanleiding om de beschikbare expertises te verzamelen in een onderzoekscentrum. De vakgroepen Letterkunde, Taalkunde, Talen en Culturen en Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen participeerden van meet af aan in de onderzoekseenheid. Jaarlijks organiseert het Centrum een colloquium, studenten kunnen tijdens hun opleiding opteren voor een onderzoeksstage bij het Centrum en bijvoorbeeld ook een leeskring Afrikaanse literatuur heeft sindsdien het licht gezien.

Nieuwe onderzoeksdynamiek

Thans is de leerstoel Zuid-Afrika: talen, literaturen, cultuur en maatschappij een ambtelijke instelling van de Gentse universiteit. Met de steun van subsidiënten in Zuid-Afrika, Nederland en Vlaanderen en met behulp van een breed draagvlak van academische, culturele en diplomatieke actoren kon het initiatief dit jaar worden gerealiseerd. Elk academiejaar wordt een gerenommeerd Zuid-Afrikaans onderzoeker, journalist of kunstenaar uitgenodigd als leerstoelhouder en hij/zij krijgt gedurende vier maanden een aanstelling als gastdocent. De collega verzorgt gastcolleges, werkt aan onderzoek in samenwerking met collega’s van de UGent, treedt op als keynote-spreker op het symposium, spreekt bij zijn/haar aanstelling een oratie in de faculteitsraadzaal, en draagt de kennis over Zuid-Afrika uit naar het brede Gentse publiek.

De Lage Landen herbergen nu twee leerstoelen Zuid-Afrika. Margriet van der Waal (Groningen) is vanaf oktober 2017 aangesteld als bijzonder hoogleraar Zuid-Afrikaanse geschiedenis, letterkunde en cultuur en volgt daarmee Ena Jansen op. Hein Willemse (Pretoria) zal de Gentse leerstoel bekleden in het academiejaar 2017-2018. Aan de Universiteit Leiden wordt met de steun van de Suider-Afrikaanse Vereniging vir Neerlandistiek (SAVN) elk jaar een blokcursus Afrikaanse taal- en letterkunde aangeboden. Ook hiertoe zal de nieuwe leerstoelbekleder uit Gent een bijdrage leveren.

Het Gentse Onderzoekscentrum bundelt dus de krachten in de Lage Landen en brengt de komende tijd in het Nederlandse taalgebied een interuniversitaire as tot stand voor de studie van Zuid-Afrika. De Gentse gastprofessor biedt bijgevolg ook colleges aan in Nederland en in de andere richting worden de specialisten in Leiden en Amsterdam aan de Universiteit Gent uitgenodigd. Voor de Nederlandse en Vlaamse studenten die opteren voor de respectieve cursussen worden ontmoetingsmomenten georganiseerd.

Ambtelijke invulling van de erkende leerstoel

De opzet van de nieuwe leerstoel, complementair ten opzichte van een soortgelijke academische positie in Amsterdam, is elk academiejaar een andere onderzoeker, journalist of kunstenaar aan ter stellen en verschillende onderzoekdomeinen aan bod te laten komen. Naast de vermelde vakgroepen participeren ook de collega’s Geschiedenis en Vertalen, Tolken en Communicatie van de faculteit Letteren en Wijsbegeerte. De belangstelling van experts in deze wetenschappelijke disciplines zal de Zuid-Afrikastudie in Gent meer breedte en diepgang verlenen.

Naast de alternerende invulling van het ambt (niet enkel academici) is er de disparaatheid van het aandachtsgebied. Zoals de titulatuur het omschrijft komt de veelheid van betrokken vakgebieden aan bod. De klemtoon ligt bijgevolg niet uitsluitend op het Afrikaans. De meertaligheid van Zuid-Afrika (met naast Afrikaans en Engels ook de Bantoetalen), culturele diversiteit, artistieke ontwikkelingen, maatschappelijke en politieke geschiedenis krijgen de volgende jaren een platform.

De leerstoel bevordert niet enkel internationale contacten op het gebied van de Zuid-Afrikastudie. De instelling van het ambt past in het kader van het internationaliseringsbeleid van de UGent met Zuid-Afrika als een van de speerpunten. Naast de steun van het kabinet van de Vlaamse minister-president, van privésponsoring en tal van andere partners (Afriforum, Afrikaanse Taalraad, Algemeen Nederlands Verbond, Fonds Neerlandistiek, Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns, Vlaams Zuid-Afrikaanse Cultuurstichting) wordt uitgekeken naar het officiële nieuws over de inbreng van de Stichting Zuid-Afrikahuis Nederland, de vereniging die de Amsterdamse leerstoel al vele jaren betoelaagt en volgens de statuten aan een Belgische universiteit een soortgelijk initiatief kan nemen.

Plechtige inhuldiging

Op dinsdag 10 oktober spreekt Hein Willemse in de faculteit Letteren en Wijsbegeerte de formele oratie uit. Willemse is een krachtige stem in de Afrikaanse letterkunde met aandacht voor de positie van de zwarte schrijver. ’s Avonds bieden Antjie Krog en Tom Lanoye de vierde Mandelalezing aan in de Aula. Daags nadien vindt het colloquium plaats met de officiële inhuldiging van het erkende ambt. De Zuid-Afrikastudie neemt in Gent een nieuwe vlucht. Met de instelling van de leerstoel, de enige aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, worden de banden gesmeed met Nederlandse en Zuid-Afrikaanse instituten. In samenspraak met een aan te stellen curatorium en in overleg met het academische werkveld in Zuid-Afrika zal een nieuwe dynamiek tot stand komen voor transcontinentaal onderzoek en academisch onderwijs. De afgelopen dagen, tijdens het SAVN-congres in Stonehenge in Africa (28 juni – 1 juli), gefinancierd door de Taalunie, is bij wijze van primeur de oprichting officieel bekendgemaakt. Het nieuws kon alvast rekenen op veel bijval van Zuid-Afrikaanse neerlandici en vertegenwoordigers van de Nederlands-Vlaamse verdragsorganisatie.

Studie van Zuid-Afrikaanse literaturen

Een van de eerstvolgende activiteiten is de initiatie van een mastervak met aandacht voor Zuid-Afrikaanse literaturen in hun meertalige context. Daarover wordt de volgende maanden overleg gepleegd tussen Gentse collega’s met Zuid-Afrika-expertise van verschillende taalafdelingen en opleidingen (Taal- en Letterkunde, Talen en Culturen) in de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte. Ook binnen die context krijgen latere leerstoelhouders en gastdocenten, die gebruik maken van de bilaterale raamovereenkomsten met Zuid-Afrikaanse universiteiten (Universiteit van Wes-Kaapland, Noordwes-Universiteit (Potchefstroomkampus), Universiteit Stellenbosch, Universiteit van die Vrijstaat (Bloemfontein), Universiteit Pretoria, UNISA), een rol toebedeeld. Voor studenten en onderzoekers in de Lage Landen zal de transnationale uitbreiding van het curriculum, in eerste instantie de neerlandistiek, een aanzienlijk toegevoegde waarde hebben.

Voor de stichtingstekst van het Gentse onderzoekscentrum Zuid-Afrika, de lijst met bestuursleden en geassocieerde leden en het programma van de colloquia (2014-2017), zie: www.afrikaans.ugent.be.

Naar aanleiding van de oprichting van de Gentse leerstoel en de letterkundige invulling in het academiejaar 2017-2018 verschijnt op 10 oktober de bundel Rakelings, met bijdragen over vroegere en hedendaagse literaire dialogen tussen Afrikaans en Nederlands.

Yves T’Sjoen, mede namens Jacques van Keymeulen (vakgroep Taalkunde), Annelies Verdoolaege (Afrika Platform, UGent) en Wannie Carstens (Noordwes-Universiteit – Potchefstroomkampus)