Door Michiel de Vaan

penantie zn. ‘strafschop’

Variant van het aan het Engels ontleende penalty (in het Engels het eerst in 1889 als penalty kick). Terwijl standaardtalig penalty, evenals in het Engels, beginklemtoon heeft, is in penantie, pinantie de tweede lettergreep beklemtoond. De redenen voor de accentverschuiving en de vervanging van l door n zijn nog niet geheel duidelijk. Zonneveld 2013: 78 verklaart de klemtoon uit het feit dat -al- een gesloten lettergreep vormt, waar in het Nederlands, althans bij spellingsuitspraak, de klemtoon op moet vallen. Verder signaleert Zonneveld in een voetnoot het probleem van de nt maar heeft geen oplossing. Het bestaan van nt geeft voor mij al aan dat het hier niet enkel om spellingsuitspraak kan gaan. Van Oostendorp (2013) merkt terecht op dat penantie niet ontstaan kan zijn in navolging van andere Nederlandse woorden op –antie (vakantie, garantie), omdat die als –ansie worden uitgesproken. Verder wijst hij nog op royalty ‘aandeel in de opbrengst’, dat zijn beginklemtoon behouden heeft en ook begin 20e eeuw aan het Engels is ontleend. Zijn eigen verklaring is dat in –alt- de ‘dikke’ (velare) l voor de t moeilijk te horen was en verdween, waarna de voorafgaande n de korte a nasaliseerde en men penãtie hoorde dat men als penantie opvatte. Het nadeel van die verklaring is dat die vier fonetische stappen binnen 10 tot 15 jaar zouden moeten hebben plaatsgevonden (zie beneden). Bovendien hebben niet alle dialecten die penantie zeggen ook een ‘dikke’ l, en bleef de l in andere leenwoorden, zoals halte, wel overal bewaard.

Misschien komen we iets verder met een nauwkeuriger overzicht over de historische vormen. De meeste van de volgende vindplaatsen komen uit het krantencorpus van Delpher; daarnaast heb ik ook gebruik gemaakt van de online platforms van dialectwoordenboeken en van Demuynck 2017.

1a. Penalty: 1893 penalty k[ick] (Gooi- en Eemlander), 1894 strafschop (penalty kick) (Rotterdamsch Nieuwsblad), 1898 penalty kick (De Telegraaf), 1899 voor het eerst los penalty (De Telegraaf), en verder in andere samenstellingen zoals penalty-bal (1903, Tubantia). Het enkelvoud wordt voor het eerst gespeld als penaltie in 1906 (Tubantia). Het feit dat het meervoud ook in het Engels een ie heeft, kan hierbij meegespeeld hebben. De klemtoon op -alt- wordt slechts eenmaal expliciet gemaakt: drie maal corner penàltie (1956, De Tijd). In het taalgebruik in heel Nederland en België komt daarnaast de standaardterm penalty met beginklemtoon voor.

1b. Pinaltie (15 keer tussen 1920 en 1982) en pinalty (nog vaker, vanaf 1915 vooral tot 1940).

1c. Pennaltie, slechts drie keer in 1914 en 1919.

2a. Penantie, voor het eerst op 25 oktober 1911 in de Nieuwe Tilburgsche Courant, in een stukje in het Tilburgs: Penantie ! penantie ! penantie ! Refri ! hè de dè naa wîr nie gezien ‘Penalty! (3x) Scheids! Heb je dat nou weer niet gezien’. Daarna regelmatig in kranten uit allerlei regio’s, van Limburg tot Noord-Holland, in de eerste helft van de 20e eeuw, en in veel dialectwoordenboeken. Demunyck 2017 laat zien dat penanty ook in heel Vlaanderen een gebruikelijke term is (en zeker niet alleen op de beroemde uitspraak uit 1982 van Wim Reijers teruggaat).

2b. Penanty, in deze spelling voor het eerst in de Tilburgsche Courant, 30 sept. 1912: door goed combineren wisten zij in het penanty gebied een schot te lossen dat onhoudbaar was. Vanaf 1914 meer vindplaatsen in allerlei regionale kranten, soms in dialectteksten (o.a. Nieuwe Tilburgsche Courant, Maasbode, Eindhovensch Dagblad, Voorwaarts, De Graafschapbode, Geldersche Courant, Bredasche Courant, Limburgsch Dagblad).

2c. Pinantie, voor het eerst in 1913 in het Rotterdamsch Nieuwsblad (26 april), in een alinea die ook het leenwoord refrie ‘scheidsrechter’ bevat. Vanaf 1915 ook in de spelling pienantie. De vormen pinantie en pienantie blijven de hele eeuw frequent. De variant pinanty komt een paar keer voor in Brabant in de jaren 1930.

3. Pelantie staat in de Delftsche Courant van 11 juli 1912, in een klaagzang over Engelse sporttermen: zelfs de jongen op straat (…) weet van geen strafschop, maar wel van een “penaltie”, “pelantie”, of hoe hij het woord verder radbraakt. In Nederland is deze vorm verder onvindbaar. Wel komt hij in een paar moderne dialectwoordenboeken van Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant voor: pélantie in Asse, en pilantie in Berlare. Het dialectkaartje in Demunyck 2017 laat zien dat heel het centrale deel van Oost-Vlaanderen pelanty kent/kende:

De eerste verandering bij de inlijving van het Engelse woord is de verschuiving van de klemtoon geweest. Wanneer dat gebeurd is blijkt deels uit het citaat uit 1912 in (3), waar de spreektaalvorm met penaltie, niet pennaltie wordt weergegeven, en dus waarschijnlijk al onbeklemtoond pe- heeft; en uit het voorkomen van penantie in 1911, dat klemtoon op -ant- verondersteld. Nu laten de voorbeelden in (1) zien dat penalty een Nederlandse verkorting is van penalty kick, dat deels als penalty-bal werd vertaald, en ook andere samenstellingen komen voor, zoals penalty-stip. In dergelijke, langere woorden is in het Nederlands de druk tot accentverschuiving vanaf pe- groter dan in korte woorden (vgl. àmbacht maar ambàchtelijk). Waarschijnlijk is daardoor pènalty tot penàltie geworden.

Tussen ca. 1900 en 1911 moet penàntie zijn ontstaan. Een directe assimilatie van n_lt tot n_nt, dus van penaltie tot penantie, is denkbaar maar onwaarschijnlijk want zonder parallel. Gezien het vroege aantreffen van pelantie in 1912 in Delft, en het ruimere voorkomen in Oost-Vlaanderen, bestaat een andere mogelijkheid. Een metathese van l met een andere liquid of nasaal (r, n, m) is in alle talen een vrij gebruikelijk fenomeen, zeker in woorden zonder morfologische houvast. Pelantie kan derhalve direct uit penaltie zijn ontstaan. Daarna werd blijkbaar in een groot deel van het taalgebied l_nt tot n_nt, door anticipatie van nasaal die aan het slot van de beklemtoonde lettergreep staat. Eventueel kan nog aan ondersteuning door het woord penarie ‘problemen’ worden gedacht, dat een zeer vergelijkbare fonologische structuur heeft en in dezelfde betekenissfeer zit (in de trant van: wie een penantie tegen krijgt zit in de penarie).

Dat men van het verband tussen Engels pènalty en inheems penàntie wist, blijkt ook uit de volgende opvallende vindplaats in Uitspraken van den Raad voor de Scheepvaart en uitspraken in beroep van den voorzitter van dien raad van 21 augustus 1926. In een uitspraak inzake de zware stormschade aan het stoomschip Andijk staat op pagina 7 onder andere: “dat deze schepen dan ook altijd een zeer slechten naam hebben gehad en door het volk penàntie-schepen (penaltyships) werden genoemd.” Het Engelse penalty ship ‘schip met gestraften, meestal op weg naar een strafkolonie’ heet elders in het Nederlands een strafschip (attestaties in Delpher tussen 1839 en 1933).

Literatuur:

Lesley Demuynck. 2017. West-Vlaamse voetbaltermen voor beginners. [samenvatting van diens licentiaatsverhandeling uit 2000]. Op Medium

Marc van Oostendorp. 2013. Penantie. Blog op Neerlandistiek, 20 april 2013.

Wim Zonneveld. 2013. Football wordt voetbal. De vroegste geschiedenis van voetbalvocabulair in het Nederlands – lexicologie, fonologie, morfologie. Nederlandse Taalkunde 18, 65–86.