De hiphopste woorden

Door Vivien Waszink, Alex Reuneker en Ton van der Wouden

“Deze rappers kennen meer woorden dan Harry Mulisch”, kopte de NOS vorig jaar. Dat ging over een onderzoek van ons. Op 6 april 2017 publiceerden we namelijk een artikel over het aantal verschillende woorden dat Nederlandse rappers gebruiken in vergelijking met beroemde Nederlandse schrijvers. Harry Mulisch zou zich omdraaien in zijn graf, A. F. Th. boos: het bleef nog lang onrustig in Nederland. Dat stuk, getiteld ‘Sanskriet op de beat, De grootste woordenschat in nederhop‘  , was gebaseerd op een Amerikaans onderzoek naar hiphop.

Omdat het Amerikaanse onderzoek inmiddels een interessant vervolg heeft gekregen, wagen ook wij ons aan een tweede duik in de nederhop. Centraal staan deze keer woorden die typerend zijn voor Nederlandse hiphop, en dan in vergelijking met de woorden die echt nederpop zijn. Dus: komt het woord wijk vooral in nederhop voor of niet? En liefde, is dat nou meer iets voor Koos Alberts en Maaike Ouboter of juist voor Ronnie Flex en Famke Louise? In het Amerikaanse onderzoek stonden de woorden broken, heart en cried in de top 10 van ‘least hiphop words’: hoe zit dat met de nederhop? Zijn Nederlandse rappers ook niet zo van het huilen en de gebroken harten?

Om te weten welke woorden nu echt typisch nederhop zijn, is het niet genoeg om simpelweg te kijken naar de woorden die het meest voorkomen in Nederlandstalige rap. Doe je dat wel, dan kom je tot de weinig opzienbarende conclusie dat de top-3 van meest gebruikte woorden in nederhop bestaat uit ik, je en de. Die woorden zijn uiteraard ook in andere teksten heel frequent, dus ze zeggen niet zoveel over nederhop (misschien alleen ik een beetje, maar daarover straks meer).

Wat we willen weten, is welke woorden wél worden gebruikt door Hef, Sef en Ronnie, maar nauwelijks door BLØF, Marco en Guus. Met andere woorden: wat zijn de hiphopste woorden? Die vraag – en andere vragen – gaan we proberen te beantwoorden door nederhopteksten te vergelijken met nederpopteksten.

Drank en drugs vs Kedeng kedeng. Rapteksten en popteksten

Net als bij ons vorige onderzoek haalden we de teksten van een groot aantal liedjes van de website Genius; die verzameling noemen we vanaf nu ons ‘corpus’. Voor de nederhop kwamen we uit op zo’n 2600 liedteksten van 142 rappers en voor nederpop op 5300 teksten van 181 zangers (of bands/groepen). Tweemaal zoveel popteksten dus, maar interessant genoeg komen beide verzamelingen in aantal woorden ongeveer overeen: 1,18 miljoen woorden in de hiphopteksten en 1,13 miljoen woorden in de popteksten. Dus hiphopteksten zijn grofweg twee keer zo lang zijn als popteksten. Interessant detail (én in lijn met ons eerdere onderzoek): hoewel de woordenaantallen dus ongeveer gelijk zijn, gebruiken rappers ongeveer 43 duizend verschillende woorden en popartiesten ‘maar’ 34 duizend.

Voordat we die woordenverzamelingen met elkaar vergeleken, hebben we alledrie een controle gedaan op 50 hiphopteksten en 50 popteksten. Een rekensom doen is leuk, maar je moet wel weten hoe de data eruitzien. Genius werkt met transcripties die door fans worden gemaakt en hoewel dat vaak heel aardig gaat, gaat het ook best vaak mis. Het is dus zinvol om een foutcontrole te doen. We hebben onder andere verschillende schrijfwijzen van hetzelfde woord tot één spelling teruggebracht. Zo zijn fuck, fack en fock – die toch een beetje klinken als de schimmige neefjes van oom Donald – allemaal fuck geworden. Op deze manier bleef de variatie in spelling beperkt zonder dat de woordvariatie van de rappers en zangers aangetast werd. Daarnaast hebben we artiesten met minder dan 1000 woorden uit latere analyses geweerd, omdat kleine verzamelingen anders een te grote invloed op de resultaten zouden krijgen.

Kansverhouding

We zijn uitgegaan van een handig woordenaantal van 10.000 woorden om een eerste vergelijking tussen pop en hop te maken. Neem het woord mama. Dat komt zo’n 1,2 keer per 10.000 woorden voor in popteksten, en 6,1 keer in hiphopteksten. Dear mama en Hey Mama zijn dus niet alleen iets voor 2Pac en Kanye, ook nederhoppers bezingen, of liever ‘berappen’, graag hun moeder, bijna zes keer zo vaak dus als in popteksten gebeurt. Fresku bijvoorbeeld in Mama ik snap je (“Ik weet het mama, ik ben moeilijk”) en Keizer in Mama Sorry. Moeders blijven nou eenmaal de grootste liefde. De gewone liefjes zijn de dushi’s, chimeids, switi’s, mami’s en bae’s (bae is een verkorting van baby). Daarentegen heeft Crooks een nummer dat Baby Baby heet dat juist weer over zijn moeder gaat. Baby komt in hiphopteksten overigens 8,6 keer voor per 10.000 woorden en in popteksten maar 0,93 keer. Ook een erg hiphop woord dus, baby. Dit geeft al een beeld van de verhoudingen, maar om nederpop en -hop beter te kunnen vergelijken, gingen we nog wat verder en berekenden we de zogenaamde kansverhouding (die wordt ook wel odds ratio genoemd). Dat is de verhouding tussen de kans dat een woord in nederhop voorkomt aan de ene kant en de kans dat een woord voorkomt in nederpop aan de andere kant.

Eerst een fictief voorbeeld. Stel je voor dat we honderd woorden uit rapteksten hebben en evenveel woorden uit popteksten. Stel je bovendien voor dat het woord waarin we geïnteresseerd zijn, bijvoorbeeld keuken, 8 keer in de rapteksten voorkomt en 2 keer in de popteksten. De kansverhouding (odds ratio) is dan (8/100)/(2/100)=4. Dat betekent dan dat je, als je het woord keuken hoort, een kansverhouding van 4 tegen 1 hebt dat het uit een raptekst komt. De aantallen in ons corpus zijn wat minder geschikt voor hoofdrekenen, maar het idee blijft hetzelfde. Neem het woord wijk. Dat woord komt 278 keer in raplyrics voor en 6 keer in de popteksten. Als je 278 deelt door het totaal aantal rapwoorden en 6 door het totaal aantal popwoorden en de resulterende aantallen door elkaar, dan krijg je (afgerond) 45, wat betekent dat de kansverhouding 45:1 is. Krijg je tijdens een pubquiz dus de vraag te gokken of de regel Ik heb de hele wijk gezegend van Ares is of van Dreetje Hazes, dan doe je er goed aan voor de eerste te gaan.

Voordat we overgaan naar de top-10 van ‘hiphopste woorden’, is een opmerking over de methode die we gebruikt hebben nog wel op z’n plaats. In het Amerikaanse onderzoek zijn alleen woorden meegenomen die 1000 keer of vaker voorkwamen in het corpus. Pas je die restrictie niet toe, dan kunnen woorden die niet vaak voorkomen, maar waarvan de aantallen tussen de beide verzamelingen heel erg verschillen, gemakkelijk bovenaan komen. Wij eisten in eerste instantie dat een woord minimaal 100 keer in het rapcorpus moest voorkomen – ons corpus is nu eenmaal kleiner dan het Amerikaanse corpus. Die correctie bleek niet immuun voor een veel toegepast procedé in de muziek: lokale herhaling. Denk maar aan refreinen als ‘kedeng, kedeng’, ‘drank en drugs’ en ‘uche uche uche’ die op deze manier wel erg veel invloed op de resultaten zouden uitoefenen. We zagen zo’n gek effect bijvoorbeeld bij het woord centje. Dat kan zowel over geld gaan als ‘centraal station’ (vooral dat van Amsterdam) betekenen en zou volgens de eerste resultaten veel zeggen over nederhop, terwijl het vooral in één nummer van de Jeugd van Tegenwoordig voorkomt – een nummer dat niet toevallig Centje, centje heet. Wij hebben daarom als extra restrictie gebruikt dat een woord door minimaal 20 procent van de rappers moet worden gebruikt. Bijkomend voordeel is dat rappers die vaak hun eigen naam roepen – en dat gebeurt nogal eens (‘je hoort Ali B, hardcore to the bone’) – daarmee weinig impact hebben op de resultaten.

Top-10 nederhopste woorden

Goed, nu de berekening helder is, kunnen we op basis van die kansverhoudingen een top-10 maken. Dat doen we door de woorden met de hoogste kansverhouding bovenaan te zetten. Het resultaat zie je hieronder.

1. money
2. cash
3. game
4. flex
5. damn
6. shit
7. party
8. low
9. fuck
10. check

Een belangrijke opmerking bij dit soort lijstjes is dat ze wel objectief lijken (objectiever dan woorden tellen wordt het immers niet), maar dat er ‘onder de motorkap’ best wat keuzes aan ten grondslag liggen. Om het bovenstaande lijstje te komen, moet een woord bijvoorbeeld in beide genres voorkomen. Zo komt money precies één nederpopliedje voor, namelijk in Poen van Wim Sonneveld: “de een zegt geld de ander money maar wij zeggen poen poen poen poen poen”. Komt een woord, zoals bitch, alleen in rapteksten en niet in popteksten voor, dan verschijnt het niet in de lijst, omdat de kans dat je het in pop tegenkomt gelijk is aan nul. Dat probleem valt op te lossen, maar dan hebben we het niet meer over woorden die opvallend vaak in rapteksten voorkomen, maar over woorden die exclusief in rapteksten voorkomen. De top-10 van woorden die alléén in nederhop voorkomen wordt gedomineerd door onder andere bitch, nigger en rapper en zo’n lijst geeft, wat ons betreft, een minder interessant beeld, omdat het niet veel over de vergelijking tussen rap en pop zegt. Wij hebben er dus voor gekozen alleen woorden mee te nemen die in beide genres voorkomen, maar, nogmaals, daar valt over te discussiëren.

Je hoeft niet heel goed op te letten om te zien dat er alleen Engelse woorden in de top-10 voorkomen. Dat zegt wat over nederhop: hoe mooi het Nederlands dat erin wordt gebezigd ook zijn kan, er wordt in vergelijking met pop in je moerstaal veel Engels gebruikt. Zeker in de nederhop van nu valt dat erg op: pak er maar eens een tekst bij van Smib: “Doe dit van de get go … Lets all get insane (sane) we hebben nu de hele night (night)”. Of van Sevn Alias: “Ik hou geen snakes aan mijn zijde. Heb nooit gesnitcht in my. Want ik word rich in my life”. Dat komt ook omdat in hiphopteksten een hiphopleenwoordenschat wordt gebruikt met veel belangrijke, vrij ‘basale’ hiphoptermen uit de Amerikaanse hiphop erin: denk aan woorden als bars ‘(rijmende) zinnen in hiphopliedjes’, flow ‘je manier van rappen; je rapstijl’, hood (verkorting van neighbourhood) ‘buurt’, homie (verkorting van homeboy) ‘vriend’ en mane ‘man; vriend’. Vroeger, in de prilste nederhoptijd, waagden rappers zich nog wel eens aan een creatieve vertaling. De Osdorp Posse noemde rappen ook vloeien (weer eens wat anders dan to flow), en vloeide dan ook vaak een vrijstijl (freestyle) en mopperde intussen op de moederneukende politie. Nu gebeurt dat vertalen niet meer zo vaak, al wordt een woord als spugen (ook een synoniem voor ‘rappen’) best veel gebruikt, bijvoorbeeld door Opgezwolle, want Rico en Sticks hebben hun spuugdiploma en “spugen in alle staten”. Maar het Engelse to spit (al vernederlandst tot spitten) hoor je veel vaker: Zwart Licht “spit ’m als lama’s”.

Money, paper en loot

De eerste plaats voor money betekent niet dat dat het meest voorkomende woord in nederhop is, maar wel dat, als je dit woord ziet, de kans dan het grootst is dat het uit een nederhoptekst komt: money is dus het hiphopste woord, want “gaat het om money is heel de wijk alert”, aldus Fresku. En ook cash staat hoog (op nummer 2 in ons lijstje). Hebben rappers honderd woorden voor geld? In ieder geval wel veel: Engels loot (maar ook Nederlands buit komt voor), brieven (“Elke dag rennen voor m’n brieven”), maar ook papier (“Ik ben op papier alsof een nigga net gepoept heeft”; ook Engels paper(s) hoor je wel), guap (en als je weet hoe je ‘money praat’, hoe je zakelijk over geld moet praten, dan spreek je guapanese). Het liefst veel geld natuurlijk: in millies (een milly is een miljoen) of eventueel doezoes (doezoe betekent ‘duizend’). Nederhoppers zijn dus nogal ‘op hun monnie’. Hoewel Lil’ Kleine onlangs wel zei dat hij het toch best wel kon begrijpen dat mensen het raar vonden toen hij voor de camera briefjes van vijfhonderd euro verscheurde. Maar hij blijft nou eenmaal “het mannetje dat graag met geld strooit” en hij houdt, volgens FunX, van ‘geldpraat’ of ‘moneytalk’.

Flexen in de game

Ook game (op nummer 3 in onze lijst) is een bekend hiphopwoord, dat betekent ‘het spel van het rappen; de rapscene’. Want die scene wordt vaak als een soort wedstrijd, een spel, voorgesteld, met een winnaar en veel verliezers (je rivalen): “de game heeft last van onkruid, dus ik kom tuinieren’’ rapt Leeroy van Zwart Licht over die rivalen. Flex (de vierde plaats) is natuurlijk Ronnies hiphopachternaam en er wordt nogal eens over Ronnie gerapt (ook door Ronnie zelf), maar het woordje flex en vooral ook het werkwoord flexen wordt ook in allerlei andere betekenissen gebruikt. Als iets flex is, is het geweldig of fijn, maar vaker wordt flexen als werkwoord gebruikt, en dan betekent het niet alleen zoiets als ‘ontspannen’, maar soms ook ‘opscheppen’, en in andere contexten weer ‘ergens heel blij van worden; ergens heel enthousiast over zijn’, in hiphopcontexten ook vaak omschreven als ‘going ham’ (waarin ham staat voor ‘hard as a motherfucker’), dus hard gaan op iets, om het maar eens modern te zeggen.

Damn that shit was dope!

Damn (de vijfde plaats) is een populaire hiphopvloek (veel korter dan verdomme natuurlijk) en shit (nummer 6) wordt niet alleen als uitroep gebruikt, maar ook als zelfstandig naamwoord, en dan kan shit voor allerlei dingen staan in de nederhop: “shit is niet funny’’ (Yung Internet), maar op “deze shit valt niet te haten” (Appa).

Lit gaan om kwart over partytime

Rappers houden wel van een goed feestje; het woord fissa is dan populair maar party ook (JosBres staat “op een party met een fles Bacardi”). En als het feestje voorbij is, is het “kwart over partytime”, volgens De Jeugd van Tegenwoordig dan. Low is een woord dat in vrij veel betekenissen gebruikt wordt, want je guap kan low zijn (dan heb je weinig geld), en als je iets on the low doet, doe je iets stiekems: “we blijven moven on the low maar gaan omhoog met die lift” (Josylvio). Tot slot natuurlijk het onvermijdelijke f-woord: niet zo verrassend dat fuck een erg hiphop woord is. Interessanter is misschien waar het opduikt in de nederpop: Acda en De Munnik zingen “ach fuck het spel ik wil de knikkers alle knikkers zijn van mij” en Roosbeef vraagt zich af “wat the fuck is aan de hand staat het soms in de krant”. Ook lit stond trouwens hoog in de lijst en dat komt eigenlijk ook uit het Engels en betekent letterlijk ‘verlicht’, maar in de hiphop is het het zoveelste synoniem voor ‘geweldig, fantastisch’, naast bijvoorbeeld moeilijk, dik, ziek/ill, fresh/fris en faja. Maar lit lijkt dus het nieuwe faja, of het nieuwe cool. Lit is zelfs wat bekender aan het worden in ‘gewone’ taal: Ikea gebruikt het nu ook heel hip in een reclame (over verlichting ook nog). Boef speelt een mooi woordenspel met lit: “littekens ja die tekens zijn lit vuur komt vrij wanneer ik spit” en Famke Louise kan zelfs lit zijn en gaan: “Oh my god, vanavond ga ik lit. Oh my god, vanavond ben ik lit”.

Praat Nederlands met me

Tot zover de Engelse top tien. Als je die hiphopleenwoordenschat eruit haalt en alleen naar Nederlandse woorden kijkt (hoe je dat ook moet definiëren – wij wagen ons er niet aan), dan kom je tot de volgende top-10.

1. euro
2. gap
3. cake
4. strijder
5. nep
6. visie
7. focus
8. standaard
9. neef
10. studio

Euro’s en cake

Ook hier valt het belang van geld weer op: euro staat op nummer 1. Best gek, ineens dat woord cake ertussen (en bovendien ook geen oorspronkelijk Nederlands woord, maar dat terzijde). Maar toch niet zo gek, want cake wordt in de hiphop vaak óók in de betekenis ‘geld’ gebruikt (en in sommige contexten ook als het over billen gaat, maar daar gaan we hier niet op in). Kijk maar eens naar Boef: “Ik wil mijn money alle kleuren net als nagellakken ik ben op cake en nu willen ze me laten bakken maar zoek een mil en van plan om dat op straat te pakken” (een mil of milly is een miljoen) en Lijpe is “op cake als de bakker”. Maar ook deeg of Engels dough of kort do worden gebruikt: Gers Pardoel zou wel do als Diddy willen hebben, dus net zoveel geld als P. Diddy.

Strijders met visie en focus

De game, de hiphopscene, heeft natuurlijk strijders: het is een constant gevecht tegen verraders. Nep zijn, een verrader (snitch) zijn of niet echt, niet real, zijn, is zo ongeveer de ergste fout die je kunt maken als rapper. Vandaar dat keep it real (of: hou het echt) zo’n belangrijke hiphoplevensles is. Sevn Alias is er duidelijk in: “We houden het echt da’s no fictie als ik rap”. Een visie hebben en uitleggen wat die is of waar je als rapper voor staat, is ook belangrijk binnen de hiphopnormen en -waarden. “Hou je visie breed als een panoramadak”, rapt Dazzled Sticks en “We leven toch in een tijd van kleurentelevisie weg met je zwartwit pleuris lege visie”, aldus Brainpower. En Sevns visie is “zo cloudy maar toch scherp”.De rapgame is serieus, je moet voortdurend je aandacht erbij houden en scherp blijven, vandaar dat focus ook een heel erg hiphop woord is; Jairzinho vindt een meisje echt leuk maar op al die gevoelens was hij niet voorbereid: “alleen al als ik aan je denk raak ik mijn focus kwijt”. Ook als werkwoord is focus is een belangrijke hiphop- gebiedende wijs: “Negeer al die streken focus en laat je succes voor je spreken focus” (Ismo). Het woord standaard (plek 8) kun je op allerlei manieren gebruiken, maar in de nederhop vooral als bijvoeglijk naamwoord of bijwoord en het betekent dan zoiets als ‘volgens de norm; zoals gebruikelijk; gewoon’. Sef rapt bijvoorbeeld “ik kom standaard fresh to death” en Yung Internet noemt iets “standaard lit net alsof ik in brand sta”.

Neef is het nieuwe broer

Het woord neef is ook erg hiphop, omdat het in nederhop veel in de betekenis ‘vriend, maat’ wordt gebruikt. Dat je met iemand zo close bent, dat die als het ware familie voor je is. Met broer is hetzelfde gebeurd, en ook met de met broer samenhangende woorden bro, broski, brada en bruh (maar bruh is vooral een uitroep): je echt goeie vrienden noem je zo. Maar neef, en ook niffo rukt op. Niffo komt eigenlijk uit het Sranantongo, een taal die in Suriname wordt gesproken (wij zullen het vanaf hier voor het gemak over “Surinaams” en over “Surinaamse woorden” hebben). Misschien is neef wel het nieuwe broer? Een andere opvallende topnotering is louis op plaats 15. Dat is geen shout-out naar een rapper of een verwijzing naar een voetbaltrainer, maar in bijna alle gevallen een referentie aan Louis Vuitton – ja, die van de tassen (ook Louis V wordt veel gebruikt).

Top-10 nederpopste woorden

Zo’n lijstje maakt natuurlijk ook nieuwsgierig naar de woorden die juist kenmerkend zijn voor de nederpop. Duidelijk is dat De Dijk niet vaak ook over bitches, money of lit gaan zingt, maar wat zijn dan wel woorden die het genre goed vertegenwoordigen? Dit is de nederpop-top 10:

1. voorgoed
2. verlangen
3. afscheid
4. warmte
5. lied
6. ach
7. zachtjes
8. plotseling
9. eenzaamheid
10. eeuwigheid

Voorgoed verlangen

Het woord voorgoed is het nederpopste woord. In de nederpopliedjes gaat het heel vaak over iets wat voorgoed afgelopen is (bijvoorbeeld omdat er een relatie is stukgelopen of omdat er iemand dood is). Eva De Roovere zingt over “Liefde zonder naam bijna voorgoed gedaan” en Marco Borsato ziet “hoe haar hart nu voorgoed van een ander” is, maar in een van zijn andere nummers heeft Marco het over een opa die “voorgoed zijn ogen” sloot. Stef Bos heeft het over zijn rust die hij voorgoed kan vergeten “want mooie vrouwen heb je nooit alleen”. Het is dus niet gek dat ook de woorden afscheid (op 3) en eenzaamheid (op 9) hoog scoren. En eeuwigheid is de hekkensluiter op nummer 10. Verlangen neemt de tweede positie in en vooral verlangen naar jou komt dan veel in nederpopteksten voor, want “in het licht van april houd ik verlangen naar jou” (Nick en Simon). Benny Neyman maakt zich intussen zorgen want “het verlangen naar jouw liefde blijft maar doorgaan soms ben ik bang dat jij bezit nam van mijn bloedbaan”. Bij al dat verlangen naar jou komt natuurlijk warmte kijken, dus dat is ook wel een passend woord in dit lijstje.

Zachtjes tikt de buurvrouw tegen het zolderraam

In het nederpoplied gaat het ook vaak over lied, veel meer dan in de nederhop, maar daar wordt naast lied ook vaak het Engelse track en het Surinaamse pokoe gebruikt. Bij André van Duin gaat het zelfs over zijn “geweldig lied … twiedel twiedel twiedel twiet is ie goed of is ie t niet” en Acda en de Munnik hebben een lied dat Dit lied gaat over niets heet.

In de nederpop wordt er met al dat verlangen, al die warmte en al die eenzaamheid ook nogal eens ach verzucht (“Ach wat is mijn leven mooi als je bij me bent”, aldus André Hazes): dit stopwoordje neemt de zesde plaats in. Rappers lijken meer van yeah en yo te houden. Op plek 7 en 8 staan ook geen zelfstandige naamwoorden, maar zachtjes en plotseling, want bij Rubberen Robbie tikt de buurvrouw zachtjes tegen het zolderraam (weer eens wat anders dan de regen) en Acda en de Munnik glimmen bij wat ze “zachtjes haast onhoorbaar fluisterend” zeggen. Plotseling komt in nederhopteksten maar acht keer voor, en in nederpopteksten ruim honderd keer, want “plotseling was jij verdwenen’’ (VOF de Kunst) en Clouseau verzucht “Ik was koning van het feest ik was wereldkampioen tot ik plotseling besefte god wat sta ik hier te doen”. Misschien is er in de nederpop net iets meer ruimte voor het onverwachte?

Hoe dan ook, dit lijstje maakt in ieder geval duidelijk dat er in de nederpop waarschijnlijk net wat meer aandacht is voor het gevoel. Stipnoteringen zijn er in de nederpop verder voor de woorden gitaar, glimlach, sneeuw en strelen.

Het is moeilijk bescheiden te blijven

De nederhopste en nederpopste woorden kennen we nu, maar toch is het ook interessant naar het meest frequente woord in beide genres te kijken. Daar kun je ook goed aan zien dat liedteksten wat taal betreft heel anders zijn dan ander soort teksten, bijvoorbeeld in boeken of kranten. In geschreven Nederlands is de het meest gebruikte woord (Woordfrequenties, 1975), en als je zoekt in het Corpus Gesproken Nederlands (CGN), een grote verzameling spreektaal die rond het jaar 2000 verzameld is, staat ja bovenaan (tenzij je uh als een woord beschouwt, dan is dat de winnaar). Maar in onze liedteksten, zowel van nederhop als van nederpop, is ik het woord dat het meest gebruikt wordt.

Heel verrassend is dat natuurlijk niet: je moet niet al te bescheiden zijn als je een carrière als artiest ambieert. En als je dan oprecht vindt dat je het getroffen hebt met jezelf, dan wil je dat misschien ook wel graag met de wereld delen, dus dan zing je graag en vaak over jezelf. Of over hoe je je voelt. En dan gebruik je veel ik (hoewel je ook, als Ali B, over Ali B kunt rappen), en dat zien we terug zowel in nederpop als in nederhop: “na tweeëntwintig jaren in dit leven maak ik een testament op van mijn jeugd” zingt Boudewijn de Groot, en Acda en De Munnik vertellen “ik heb een plan ik maak nooit meer een plan zijn er geen regels die ik dan ook niet breken kan”. Famke Louise twijfelt: “misschien koop ik wel een Bentley misschien koop ik wel een Honda”. Dus niet alleen de rappers hebben een ego als Kanye.

Maar daarmee is nog niet alles gezegd. Toen we niet alle nederhoppers en nederpoppers op een hoop gooiden, maar per artiest (of groep) gingen kijken, vonden we forse en interessante verschillen in het ik-gebruik. We deelden onze artiesten op in twee groepen (waarbij de artiesten en bands waarvan we minder dan 1000 woorden hebben opnieuw buiten beschouwing hebben gelaten). In de ene groep is ik het meest gebruikte woord, in de andere groep een ander woord. Bij de popartiesten zijn die twee groepen ongeveer even groot: we telden ongeveer 60 dikke ikken (van Acda en de Munnik tot Youp van ‘t Hek) en bijna evenveel artiesten die minder ik gebruiken (van Benny Neyman tot de Zangeres zonder Naam). Maar toen we dat ook deden bij de rappers was de uitkomst behoorlijk anders: bij ongeveer 70 hiphopartiesten en -groepen was ik het frequentste woord (van Abelmanbroer tot Zwart Licht) tegenover rond de 20 rappers waarbij ik niet het meest populaire woord was (van Brainpower tot YesR).

Je ogen en je bitch

In nederhop staat je (in al zijn gebruiksmogelijkheden) op de tweede plaats van de meest frequente woorden, in nederpop op de derde (de staat op de derde, respectievelijk de tweede plaats). De verhouding tussen ik en je is in rap 3:2 en in pop ongeveer 5:4 – weer een aanwijzing dat rap ik-gerichter is dan pop.

Als we met een handig programmaatje (zoals AntConc, gratis verkrijgbaar) zoeken naar combinaties met je die in minstens 10 liedjes voorkomen, dan staat in nederpop je bent bovenaan, en je niet op 2, gevolgd door je hebt, je weet en je mij. Het eerste zelfstandig naamwoord, ogen, staat op 7: je ogen heeft maar liefst 339 voorkomens in 234 teksten, van “hoe je heette dat ben ik vergeten maar je ogen vergeet ik nooit meer” van Corry Konings tot “moet ik al beginnen je ogen los te laten” van BLØF.

Op dezelfde manier vinden we dat ook in nederhop je bent bovenaan staat, maar dat wordt ditmaal gevolgd door je weet, je niet (als in “zorg dat geld je niet verandert”), je kan en je moet. Het eerste zelfstandig naamwoord staat hier op 12 en is bitch: je bitch heeft 384 voorkomens in 204 teksten: “dit is gewoon een gevoel en je bitch is niet spits maar ze geeft hoofd voor een doel” (Boef) of “ik heb je bitch niet gestolen ze heeft mij versierd” (Crooks). Daarmee kunnen we vaststellen dat je ogen supernederpop is en je bitch supernederhop. Van je weet toch is wel gezegd dat het typisch ‘straattaal’ is. De combinatie komt in elk geval ook veel vaker voor in rap (57 teksten) dan in pop (9): Stef Bos verzekert ons weliswaar ‘je weet toch dat ik bij je blijf’, maar Bokoesam is wat ruwer “je weet toch hoe ik ben ik ben een dronkeman doe de moneydans op mijn moneydag” en Extince doet er nog een schepje bovenop met “je weet toch dat ik flexibel op tracks wiebel en je aanstaande ex kriebel”. Maar het meest typische hiphop-gebruik van je weet toch is als een soort stopwoord zonder veel verband met de rest van de zin: “dat is iets wat bij mij nooit niet heeft gewend of zo of iets wat altijd zwaar is je weet toch zwaar heeft gewogen en uhm mijn leven was alles behalve een pretje vanaf jong weetje ik kan me niet eens kan me niet eens je weet toch”, aldus Kempi, en De Jeugd van Tegenwoordig rijmt “drumstok knutselhok hutspot echt niet busstop je weet toch we gaan gek hier”.

Typisch Boef/Extince/Latifah

Oké, we hebben nu dus een idee van de populaire woorden in nederhop in vergelijking met nederpop en weten ook hoe het zit met ik en je, maar kunnen we nog iets over het woordgebruik van individuele rappers zeggen? Hoe ziet het woordgebruik van Boef eruit in vergelijking tot dat van Typhoon? Welke woorden kenmerken Extince het meest? Om dat uit te zoeken, gebruikten we de zogenaamde tf-idf-analyse – waarin tf-idf staat voor term frequency-inversed document frequency, net als in het Amerikaanse onderzoek. Deze analyse wordt vaak als maat gebruikt om te bepalen hoe belangrijk een woord in een document is. Kort gezegd komt de analyse erop neer dat een woord meer zegt over een artiest als het woord in zijn of haar teksten vaak voorkomt, maar juist weinig in teksten van anderen. Als we pop als voorbeeld nemen, zien we bijvoorbeeld dat Henk Wijngaard het vaak over wagen, baan en rijden heeft, maar – surprise – de andere artiesten niet. Bij Ramses Shaffy staat doorgaan op 1, en bij Toontje Lager het woord beest. Als je nu denkt, ‘ja, dat is logisch, daar gaan hun liedjes over’, dan klopt dat – de analyse kijkt naar woorden die vaak voorkomen bij een artiest en juist niet bij andere artiesten. Dan kom je dus uit bij inhoudswoorden en – precies zoals we willen – niet bij door iedereen gebruikte functiewoorden.

Dan nu de resultaten voor de rappers. We kunnen ze hier niet allemaal uitlichten, maar laten we beginnen met de nederhop-oertijd, en eens kijken naar Extince. In zijn tijd was in het Nederlands rappen echt nieuw, en bij Extince valt een woord als rijms dan ook gelijk op: een Nederlandse vervorming van rhymes ‘hiphoplyrics; de rijmschema’s in hiphop’. Bij Ali B. staat zijn eigen voornaam, Ali, bovenaan (en ook Ronnie heeft het veel over Ronnie), en zijn ‘achternaam’ B op plek 2. Maar als je naar het lijstje van Diggy Dex kijkt, zou je bijna, vooringenomen, denken dat het om een nederpopartiest gaat. Diggy gebruikt veel Nederlandse woorden en dan ook nog woorden als dapper, liefste en zingen. Dat komt niet direct heel hiphop over. Hetzelfde geldt voor Typhoon, met zijn bomen, wind en hemel. Maar als je naar het woordgebruik van van Boef kijkt, lijkt dat de hiphopstereotypen weer te bevestigen: dieven, politie én blauw en mattie, gap en broer. En buurt staat ook hoog bij Boef. Bij een van de weinige femcees (female mc’s, vrouwelijke rappers) Latifah staat twijfels bovenaan: het gaat natuurlijk veel te ver om dit als ‘echt iets voor vrouwen’ te bestempelen, maar opvallend is het wel. Maar bij Latifah vallen ook de kleuren paars en geel op: die komen veel voor in haar track Regenboog. Als je de tekst van het liedje goed leest, blijkt het daar ook weer om geld te gaan: paars, geel (en groen) zijn immers de kleuren van eurobriefjes van resp. 500, 200 (en 100) euro. Ook Mula B. rapt: “Al m’n jongens zoeken paars, al m’n jongens zoeken geel, Ik wil die paars en die geel”.

In eerste instantie lijkt het misschien vreemd dat een woord als money wel op nummer 1 in de top-10 staat, maar bij geen enkele individuele rapper heel hoog scoort. Dat is niet gek en eigenlijk juist mooi. In vergelijking met nederpopartiesten hebben rappers het vaak over money, maar in vergelijking met elkaar niet, want ze hebben het bijna allemaal over money. Van de alle rappers gebruikt bijna 80 procent het woord. Het zegt dus iets over nederhop in het algemeen, maar niet veel over individuele rappers.

Dus …

Nederhop is iets anders dan nederpop: de muziek is heel anders, maar vooral ook de taal. In dit onderzoekje hebben we ons geconcentreerd op de woorden die het meest en het minst typisch zijn voor de Nederlandse rapkunstenaars. Daar kwamen vooral Engelse woorden uit, en ook veel woorden uit het Surinaams en het (Marokkaans) Arabisch. Maar ook als we die nieuwe leenwoorden buiten beschouwing laten, dan blijken de nederhoppers gedeeltelijk andere woorden te gebruiken dan de Nederlandse zangers, zangeressen en bands. Hiphop is stoere muziek, Ice-T noemde hiphop ooit “something from nothing’’: je hebt hooguit een paar ouwe platen om beats mee te maken, en verder alleen je woorden. Nu is dat natuurlijk wel iets anders, met hippe computers en gezongen refreintjes, maar het gaat nog steeds vooral om de lyrics, om de “fatale verbale structuren” en de “lyrische chemicaliën”. Als het vooral om je woorden gaat, kun je maar beter een grote bek hebben. Daarom zijn braggin’ & boastin’ (opscheppen) en dissen (van Engelse disrespect, zoiets als ‘beledigen’) zulke belangrijke hiphop-ingrediënten. Als je opschept, kun je dat bijvoorbeeld doen over geld, spullen, mooie vrouwen. En over je raptalent. Vandaar dat woorden als money, cash en spit zo belangrijk zijn. Jezelf op de borst kloppen en je rivalen voor schut zetten en uitdagen, dat is ook heel hiphop; de verbale woordenstrijd in de ‘game’ is belangrijk, en dan vallen er natuurlijk ook wel eens wat minder nette woorden. Vaak wordt het spel ook gezien als een missie of een strijd (en ook die woorden veel in nederhop gebruikt). Maar ook echt, niet nep, zijn is een belangrijke hiphoples (in Amerika trouwens ook: keepin’ it real, daar gaat het om). Terwijl er in de nederpop meer gemijmerd wordt over (verloren) geliefden en dan zijn woorden als verlangen en eeuwigheid, maar ook afscheid en eenzaamheid weer heel prominent. Liefde en hart staan bijna onderaan in de nederhop (alhoewel er wel rappers zijn die veel over de liefde rappen, Typhoon bijvoorbeeld), dus ook in Nederland horen die bij de ‘least hiphop words’. Maar ook voor dit onderzoekje geldt: als je echt wil weten wie er creatief is met taal, wie er ‘diamanten in z’n raps’ heeft en waar de nederpoptaalparels te vinden zijn, dan moet je de woorden in hun context bekijken en hele nummers beluisteren, niet alleen een computer losse woorden laten tellen.

Maar dat is nog niet alles, vandaag gaat ook Taalbaas online, een project van de KRO/NCRV over verschillen én overeenkomsten tussen nederhoppers en nederpoppers.

Vivien vertelt er op 28 juli over in de Taalstaat op radio 1.