Nultaal (12)

Door Jan Renkema

Zonder nul is er geen wiskunde. Zonder niets is er geen communicatie. Want niets in taal is niet niets, maar iets. In deze serie een verkenning van onder meer: de stilte, de spatie, de betekenis van de punt, wat er gebeurt tussen ‘navel’ en ‘truitje’, het inhoudsloze gesprek, ‘Dat hebt u mij niet horen zeggen,‘E 621’ op een verpakking en verbale reddingsvlotten. Niets?zeggend, nee: Iets!zeggend.

In deze miniserie binnen Nultaal gaat het over het niets tussen woorden in een speciaal soort samenstelling. Zie hierover Nultaal 8. Startpunt van de analyse is dat de relaties tussen de woorden te herleiden zijn tot drie basisrelaties: 1 de naamwoordelijke relatie, gebaseerd op het koppelwerkwoord ‘zijn’, bijvoorbeeld hoeslaken; 2. de werkwoordelijke relatie, met onderwerp of agens, lijdend voorwerp, enz., bijvoorbeeld moederliefde ; 3 de bijwoordelijke relatie, bijvoorbeeld maandabonnement. De vorige twee afleveringen gingen over naamwoordelijke relaties en werkwoordelijke relaties. Deze aflevering gaat over de derde basisrelatie, de bijwoordelijke relatie.

Een bijwoordelijke relatie is te herleiden tot een bijwoordelijke bepaling in de zinsontleding. Hier een voorstel voor een indeling, met voorbeelden:

Bijwoordelijke relaties

9. plaats struikrover
10. tijd winterslaap
11. oorzaak appongeluk, geluidshinder
12. middel bootvluchteling
13. doel en functie loonstrijd, slaapkamer
14. prijs/hoeveelheid stuiverroman, duizendpoot, leeuwendeel
15. overig flessenmelk, maisolie, boomwol

Dit schema kan gemakkelijk verfijnd of uitgebreid worden. Bij een oorzaak-relatie kan bijvoorbeeld de gevolg-relatie worden ondergebracht. Ook kan de voorwaardelijke relatie of die van toegeving worden toegevoegd. In dit overzicht staan alleen relaties waarbij redelijk gemakkelijk voorbeelden te vinden zijn.

Nog een paar opmerkingen. Een relatie van oorzaak (11) of middel (12) lijkt veel op een onderwerpsrelatie (zie vorige aflevering, relatie 6) . Neem lustmoord of hongerdood, waar lust leidt tot moord en honger tot dood. Maar toch gaat het hier om bepaling-relaties, omdat er nog een actor als onderwerp wordt verondersteld. Bij de ‘prijs/hoeveelheid-relatie 13 staat ook een voorbeeld met het eerste woord in figuurlijk gebruik, leeuwendeel. Ook bij de andere bepalingen is dit in principe mogelijk. De laatste categorie is helaas nog een restcategorie, met betekenis-relaties als ‘vervoermiddel’, ‘gemaakt van’ en ‘afkomstig van’.

Ook hier weer een oefening om na te gaan of de onderscheidingen duidelijk zijn. Geef voor de volgende twaalf samenstellingen aan om welke bijwoordelijke relatie het gaat. Als geen van de relaties van toepassing is, zet dan een vraagteken. De antwoorden staan onder de streep.

bloedworst	godsvermogen	kiloknaller
boomblauwtje*	grafzerk	krokodillentranen
brandhout	huiskamer	naveltruitje
buikdans	jaarinkomen	suikeroom

* een vlindersoort

---

Antwoorden

De oefenopdracht luidde als volgt. Geef voor de volgende twaalf samenstellingen aan om welke bijwoordelijke relatie het gaat. Als geen van de relaties van toepassing is, zet dan een vraagteken.

bloedworst	15	‘overig’: ‘gemaakt van’
boomblauwtje	9	plaats (een vlinder die op bomen te vinden is)
brandhout	13	doel
buikdans	12	middel, ‘met behulp van’
godsvermoge	14	hoeveelheid, hier met een figuurlijke aanduiding
grafzerk	9	plaats, weliswaar de enig mogelijke plaats
huiskamer	9	plaats, ook mogelijk: naamwoordelijk 4, ‘deel van’
jaarinkomen	10	tijd
kiloknaller	14	hoeveelheid (‘knaller’ in betekenis ‘aanbieding’)
krokodillentranen	?	toelichting in laatste aflevering
naveltruitje	?	toelichting in laatste aflevering
suikeroom	?	toelichting in laatste aflevering