Taalspeeltje: het lipogram

Door Marita Mathijsen

Een lipogram is een tekst waarin één bepaalde letter niet gebruikt wordt, of juist alleen maar één klinker toegepast is, of een tekst waarin elk woord begint met dezelfde letter. Zomaar een taalspelletje dus voor fanatiekelingen. Hugo Brandt Corstius was er dol op, Gerrit Komrij beoefende het (‘U-tumult’), je zou je kunnen voorstellen dat Drs. P er lol in gehad zou kunnen hebben maar ik geloof niet dat er een hedendaags dichter is die er zich mee bezighoudt. De meest fanatieke beoefenaar was wellicht de Engelse schrijver Ernest Vincent Wright, die de roman Gadsby in 1939 schreef zonder e en daarvoor deze letter uit zijn typemachine brak. De meest bekende is Georges Perec die in 1969 een boek zonder e schreef (La disparition), een crimi over de verdwijning van de e, en in 1972 een boek met alléen maar de klinker e: Les revenentes.

Het genre is al eeuwenoud, de Grieken beoefenden het al in de zesde eeuw voor Christus (kijk voor de gegevens even op de Engelse Wikipedia). Casanova schijnt voor een geliefde actrice een toneelstuk zo herschreven te hebben dat er geen r, die ze lelijk uitsprak, in voorkwam. Dat is pas liefde!

Hoe zit het met de lipogrammie in Nederland? Het oudste boekje dat ik onder ogen kreeg stamt uit 1784: Proeve van vyf klinkdichten, in welke naer rang zyn uitgelaten de vyf vocaelen of klinkletters. A.F. is de schrijver, en het is in Delft gedrukt. Achter deze A.F. gaat Albertus Frese schuil, een achttiende-eeuwse Haagse schilder-toneelschrijver. De man is waarschijnlijk lid van een dichtgenootschap geweest en daar heeft hij vast zijn vijf verzen voorgelezen, de eerste zonder a, en vervolgens verzen zonder e, i, o, u, en hij oogstte er zeker evenveel applaus mee als de derderangs dichters in Jacob van Lenneps Ferdinand Huyck in hun dichtclubje elkaar toezwaaiden. Van de vijf versjes is dat zonder ‘o’ nog wel tamelijk aardig:

Ik zag ook een boekje uit 1795 dat indertijd 11 stuivers kostte: Eene kers-preek zonder letter r. Het was een vertaling door de Rotterdamse predikant J. Scharp van een Duitse preek door Joachim Müllner. Die dominee zou net als de actrice van Casanova de r niet goed hebben kunnen uitspreken, en toen hij een proefpreek moest houden om ergens een post als dominee te krijgen, stelde hij een preek op zonder die letter. Het verhaal vermeldt niet of hij de post vervolgens kreeg. In preken worden altijd Bijbelteksten geciteerd en die kan Scharp niet letterlijk uit de Statenvertaling halen. Hij begint met dit deel uit het Hooglied van Salomon: ‘Uw naam is eene uitgegootene olie’. In de Statenbijbel staat: ‘Uw naam is een olie, die uitgestort wordt’. Dat is een makkie, het wordt moeilijker als Scharp Jesaia 61 citeert: ‘De Geest des Heeren HEEREN is op Mij, omdat de HEERE Mij gezalfd heeft, om een blijde boodschap te brengen den zachtmoedigen’. Dat wordt: “de geest van Jehova is op my, om dat hy my gezalfd heeft, hy heeft my gezalfd, om eene blyde boodschap aan te zeggen den zachtmoedigen’. Als de bijbel daarna zegt dat de treurigen ‘sieraad voor as’ zullen krijgen, en ‘vreugdeolie voor treurigheid’ maakt de r-mijder daarvan ‘tulband in plaats van assche’ en ‘blijdschaps-olie in plaats van benaauwdheid’.

Willem Bilderdijk, een echte taalvirtuoos, schreef in 1780 in Galante dichtluimen. Hierin het gedicht: ‘Klinkdicht zonder de letter R’:

Op 13 september 2014 blogde ik al over De E-legende die Jacob van Lennep in 1840 schreef (kijk maar even Jeceb van Lennep). In hetzelfde jaar maakte hoogleraar Johannes Bosscha met Paaschmaandag. A-Saga en de student Abraham des Amorie van der Hoeven gaf een jaar later Colhoms roos. O-sprook uit. De drie stukken zijn in 1879 samen uitgegeven door P.N. van Kampen, toen alle drie auteurs al overleden waren. Nog in hetzelfde jaar was een tweede druk nodig. En zo zijn er nog veel meer experimenten. B.H. van Breemen publiceerde in 1880 I-dicht IJ-rijm en eenige andere rijmen. Uit 1945 stamt het Speels alfabet voor grote kinderen van F. Kerdijk, met illustraties. Bij de klinkers zet Kerdijk een stukje proza of poëzie met gebruik van alleen één klinker, bij de medeklinkers volgt een opsomming van woorden met steeds dezelfde beginletter, bijvoorbeeld:

Battus (Hugo Brandt Corstius) wijdde in zijn Opperlandse taal- & letterkunde (1981) een heel hoofdstuk aan de lipogrammie. Hij citeerde uit veel van wat ik al meldde, en hij voegde er zelf allerlei experimenten aan toe.

Tsja, wat moet een Neerlandicus hiermee? Wat doen andere kunstenaars? Is er een componist die een stuk zonder de d-noot geschreven heeft? Een kunstenaar die een schilderij expres zonder rood maakt, een volgend zonder blauw et cetera? In elk geval leent taal zich voor dit soort spelletjes. Of moet ik het zien als etudes die tot hogere doelen leiden?