• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Taalspeeltje: het lipogram

3 februari 2019 door Redactie Neerlandistiek 6 Reacties

Door Marita Mathijsen

Een lipogram is een tekst waarin één bepaalde letter niet gebruikt wordt, of juist alleen maar één klinker toegepast is, of een tekst waarin elk woord begint met dezelfde letter. Zomaar een taalspelletje dus voor fanatiekelingen. Hugo Brandt Corstius was er dol op, Gerrit Komrij beoefende het (‘U-tumult’), je zou je kunnen voorstellen dat Drs. P er lol in gehad zou kunnen hebben maar ik geloof niet dat er een hedendaags dichter is die er zich mee bezighoudt. De meest fanatieke beoefenaar was wellicht de Engelse schrijver Ernest Vincent Wright, die de roman Gadsby in 1939 schreef zonder e en daarvoor deze letter uit zijn typemachine brak. De meest bekende is Georges Perec die in 1969 een boek zonder e schreef (La disparition), een crimi over de verdwijning van de e, en in 1972 een boek met alléen maar de klinker e: Les revenentes.

Het genre is al eeuwenoud, de Grieken beoefenden het al in de zesde eeuw voor Christus (kijk voor de gegevens even op de Engelse Wikipedia). Casanova schijnt voor een geliefde actrice een toneelstuk zo herschreven te hebben dat er geen r, die ze lelijk uitsprak, in voorkwam. Dat is pas liefde!

Hoe zit het met de lipogrammie in Nederland? Het oudste boekje dat ik onder ogen kreeg stamt uit 1784: Proeve van vyf klinkdichten, in welke naer rang zyn uitgelaten de vyf vocaelen of klinkletters. A.F. is de schrijver, en het is in Delft gedrukt. Achter deze A.F. gaat Albertus Frese schuil, een achttiende-eeuwse Haagse schilder-toneelschrijver. De man is waarschijnlijk lid van een dichtgenootschap geweest en daar heeft hij vast zijn vijf verzen voorgelezen, de eerste zonder a, en vervolgens verzen zonder e, i, o, u, en hij oogstte er zeker evenveel applaus mee als de derderangs dichters in Jacob van Lenneps Ferdinand Huyck in hun dichtclubje elkaar toezwaaiden. Van de vijf versjes is dat zonder ‘o’ nog wel tamelijk aardig:
klinkdichtzonderoAF

Ik zag ook een boekje uit 1795 dat indertijd 11 stuivers kostte: Eene kers-preek zonder letter r. Het was een vertaling door de Rotterdamse predikant J. Scharp van een Duitse preek door Joachim Müllner. Die dominee zou net als de actrice van Casanova de r niet goed hebben kunnen uitspreken, en toen hij een proefpreek moest houden om ergens een post als dominee te krijgen, stelde hij een preek op zonder die letter. Het verhaal vermeldt niet of hij de post vervolgens kreeg. In preken worden altijd Bijbelteksten geciteerd en die kan Scharp niet letterlijk uit de Statenvertaling halen. Hij begint met dit deel uit het Hooglied van Salomon: ‘Uw naam is eene uitgegootene olie’. In de Statenbijbel staat: ‘Uw naam is een olie, die uitgestort wordt’. Dat is een makkie, het wordt moeilijker als Scharp Jesaia 61 citeert: ‘De Geest des Heeren HEEREN is op Mij, omdat de HEERE Mij gezalfd heeft, om een blijde boodschap te brengen den zachtmoedigen’. Dat wordt: “de geest van Jehova is op my, om dat hy my gezalfd heeft, hy heeft my gezalfd, om eene blyde boodschap aan te zeggen den zachtmoedigen’. Als de bijbel daarna zegt dat de treurigen ‘sieraad voor as’ zullen krijgen, en ‘vreugdeolie voor treurigheid’ maakt de r-mijder daarvan ‘tulband in plaats van assche’ en ‘blijdschaps-olie in plaats van benaauwdheid’.

Willem Bilderdijk, een echte taalvirtuoos, schreef in 1780 in Galante dichtluimen. Hierin het gedicht: ‘Klinkdicht zonder de letter R’:

klinkdichtBilderdijk

Op 13 september 2014 blogde ik al over De E-legende die Jacob van Lennep in 1840 schreef (kijk maar even Jeceb van Lennep). In hetzelfde jaar maakte hoogleraar Johannes Bosscha met Paaschmaandag. A-Saga en de student Abraham des Amorie van der Hoeven gaf een jaar later Colhoms roos. O-sprook uit. De drie stukken zijn in 1879 samen uitgegeven door P.N. van Kampen, toen alle drie auteurs al overleden waren. Nog in hetzelfde jaar was een tweede druk nodig. En zo zijn er nog veel meer experimenten. B.H. van Breemen publiceerde in 1880 I-dicht IJ-rijm en eenige andere rijmen. Uit 1945 stamt het Speels alfabet voor grote kinderen van F. Kerdijk, met illustraties. Bij de klinkers zet Kerdijk een stukje proza of poëzie met gebruik van alleen één klinker, bij de medeklinkers volgt een opsomming van woorden met steeds dezelfde beginletter, bijvoorbeeld:

HooghaarhoofdjekerdijkBattus (Hugo Brandt Corstius) wijdde in zijn Opperlandse taal- & letterkunde (1981) een heel hoofdstuk aan de lipogrammie. Hij citeerde uit veel van wat ik al meldde, en hij voegde er zelf allerlei experimenten aan toe.

Tsja, wat moet een Neerlandicus hiermee? Wat doen andere kunstenaars? Is er een componist die een stuk zonder de d-noot geschreven heeft? Een kunstenaar die een schilderij expres zonder rood maakt, een volgend zonder blauw et cetera? In elk geval leent taal zich voor dit soort spelletjes. Of moet ik het zien als etudes die tot hogere doelen leiden?

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: F. Kerdijk, Hugo Brandt Corstius, Jacob van Lennep, Opperlans, Willem Bilderdijk

Lees Interacties

Reacties

  1. Wouter van der Land zegt

    3 februari 2019 om 23:00

    Wat een fijn stuk! Een genre waar lipogrammen effectief gebruikt worden is naamgeving. De naam ‘Neerlandistiek’ is bijvoorbeeld gevormd zonder letters met staarten. Daardoor is de onderkant van de naam als het ware een rechte lijn. Dat is niet alleen visueel prettig; je kunt er ook makkelijker een onderregel of een streep onder plaatsen. De namen van drogisterijketen ‘Kruidvat’ en magazine ‘Marie Claire’ zijn twee andere voorbeelden.

    .

    Beantwoorden
    • Mient Adema zegt

      4 februari 2019 om 10:23

      Zo zou je eigenlijk eens een boek moeten schrijven tussen twee rechte lijnen, onder en boven. Maar dan zijn hoofdletters niet mogelijk en het kan ook bijna niet in de derde persoon. Met 26 – 6 – 5 letters is best nog veel te opperlandsen.

      Beantwoorden
  2. Rob Duijf zegt

    4 februari 2019 om 11:02

    ‘k Loop over van gedichten
    zonder letters.
    Ze vloeien naadloos uit mijn pen,
    doch zonder inkten spetters…

    Beantwoorden
  3. Inge Boulonois zegt

    4 februari 2019 om 16:53

    Leuk, zo’n artikel over lipogrammen! Battus’ boek vol ingenieuze speelsheid staat gelukkig online, iedereen kan daar zijn/haar hart aan ophalen https://www.dbnl.org/tekst/bran023oppe01_01/

    In bovenstaand stuk lees ik:
    ‘Hugo Brandt Corstius was er dol op, Gerrit Komrij beoefende het (‘U-tumult’), je zou je kunnen voorstellen dat Drs. P er lol in gehad zou kunnen hebben maar ik geloof niet dat er een hedendaags dichter is die er zich mee bezighoudt’ .
    Ik ken inderdaad geen hedendaagse dichter die zich er fulltime in verdiept. Wel verschijnen zeer incidenteel op Het vrije vers (het hedendaagse bolwerk van light verse en vaste versvormen) lipogrammatische gedichten.

    Er is dan wel geen componist die bewust een stuk zonder bv. een d-noot heeft geschreven, John Cage had geen enkele muzieknoot nodig voor zijn beroemde werk 4’33’’. Richard Paul Lohse onderzocht in zijn Neun Kwadrate wat kleuren doen als je die volgens een systeem ordent. Vasarely ging na hoe je de illusie van diepte en beweging kon evoceren door het spelen met eenvoudige vormen, kleuren en reeksen. Niet voor niets zei Von Goethe ‘In der Beschränkung zeigt sich erst der Meister’.

    In de beeldende kunsten worden zulke verkenningen veel meer geapprecieerd dan in de dichtkunst. Jammer dat er boven het artikel het ietwat denigrerende woord‘Taalspeeltje’ staat. Hoe je het ook noemt: het vereist de nodige taal- én denkvaardigheid. Voor zover ik weet heeft Drs. P nooit een lipogrammatisch vers geschreven.

    Met dit lipogram eer ik zowel Battus als Drs. P. Het is een e-ollekebolleke met toch zeker één literaire kwaliteit: vorm en inhoud zijn aaneengesmeed 😉

    ELLEKEBELLEKE

    Edele lezertjes
    Heden een spelletje
    Regelrecht gekscheren
    Ezelswerk? Nee!

    Wel even wennen, geen
    Wereldverbeterend
    Versje, een kreet enkel:
    Leve de e!

    © Inge Boulonois

    Beantwoorden
  4. Jos Schoots zegt

    5 februari 2019 om 11:25

    Van componist Gilius van Bergeijk weet ik dat hij dit soort spelletjes speelt in composities. Hij noemt dit ‘sportief componeren’.

    Beantwoorden
    • Inge Boulonois zegt

      5 februari 2019 om 12:57

      Wat leuk om te weten, Jos! Weet je misschien ook waarom hij dat ‘sportief componeren’ noemt?

      Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Christine D’haen • Vijfde grafgedicht voor Kira van Kasteel

Al wat de moestuin gunt, de groenten van het jaar;
het boerenhof, de boter, room en schuimige melk;
de herfstelijke boomgaard peer- en appelzwaar;
’t fijn kruid uit wei en tuin, uit ’t bos de kantharel

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

BEDELDEUN

“’k Heb kalk in m’n hoofd,
hoor je ’t rammelen,
hoor je ’t rammelen,
maak je ’t goed?

Heb je niet een paar kousen,
niet een lapje of een hoed,
hoor je ’t rammelen,
hoor je ’t goed?”

(Bedeldeun)

Bron: Barbarber, januari 1961

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

12 september 2025: Dag van de Nederlandse partikels

12 september 2025: Dag van de Nederlandse partikels

7 juli 2025

➔ Lees meer
10 juli 2025: Hofwijck en het lezen van maakbaar landschap

10 juli 2025: Hofwijck en het lezen van maakbaar landschap

4 juli 2025

➔ Lees meer
29-30 september 2025: Struggling Sovereignty

29-30 september 2025: Struggling Sovereignty

3 juli 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1871 Kornelis ter Laan
1912 Félicien de Tollenaere
➔ Neerlandicikalender

Media

‘Pipi, paradoxen en leermomenten’

‘Pipi, paradoxen en leermomenten’

5 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Plein Publiek: Nadia de Vries

Plein Publiek: Nadia de Vries

5 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek 1 Reactie

➔ Lees meer
Van Tamazight tot straattaal – met Khalid Mourigh

Van Tamazight tot straattaal – met Khalid Mourigh

2 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d