Door Marc van Oostendorp
Tijdens de eindeloze zoektocht naar vaste grond onder de voeten die het leven heet, kwamen we terecht op de webpagina Mantels van het modebedrijf Peter Hahn. Iemand had namelijk gevraagd naar het woord mantelen (als zelfstandig naamwoord), en daar konden we nergens iets over vinden.
Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) zegt er bijvoorbeeld niets over, maar als je hun lemma mantel naleest, ontdek je wel iets anders dat vreemd is:
1. In ’t algemeen, volgens vroeger gebruik. Een overkleed voor mannen of vrouwen, en al of niet van eene kap voorzien; meestal ongeveer gelijk te stellen met schoudermantel (zie vooral de aanh. van ).
2. In later tijd bij mannen in beperkt gebruik.
3. Bij vrouwen nog heden zeer gewoon.
Het gaat hier om het gehannes met gender en met tijd. Volgens ‘vroeger gebruik’ (wanneer?) was het een kledingstuk voor ‘mannen of vrouwen’ (waarom niet ‘mannen en vrouwen’?), daarna (‘in later tijd’) was het bij mannen ‘in beperkt gebruik’, en bij vrouwen is het ‘nog heden’ gewoon.
Van al die tijdsaanduidingen is alleen ‘nog heden’ te traceren: dit lemma werd geschreven in 1904. Toen droegen mannen kennelijk nauwelijks nog mantels.
Wanneer het ‘vroeger’ was, is wat lastiger te zien. Het WNT geeft citaten van 1523 tot 1872, en dat laatste was in 1904 niet zo heel lang geleden. De voorbeelden van het gebruik bij mannen (‘later tijd’) zijn van 1743 en 1863. De voorbeelden van vrouwenmantels stammen uit de periode 1681-1901. Met andere woorden, het is onduidelijk hoe het zit met de gesuggereerde ontwikkeling.
Mij lijkt dat als je nu, anno 2019, een mantel ziet, deze meestal door vrouwen worden gedragen, maar dat het niet helemaal ondenkbaar is dat je een man met een mantel ziet. Ook kan ik me, 115 jaar later, nog wel voorstellen dat mannen vroeger meer met mantels rondliepen dan nu. Zorro!
De vraag is echter waarom de redacteur van het WNT het nodig heeft gevonden om dat allemaal te specificeren. Waarom niet gezegd dat het een overkleed is? Dat het in bepaalde perioden wel of niet door mannen of vrouwen werd gedragen, is dat deel van de taalkundige informatie die in een woordenboek moet? Is dat niet meer iets voor een mode-encyclopedie?
Toch volgt Van Dale anno 2019 het WNT in dit opzicht, zij het in iets vereenvoudigde vorm. Ook hier allerlei gedoe over wel geslacht er nu wel of niet mantels draagt, zonder dat de zaak er heel duidelijk van wordt:
- overkleed met of zonder kap van mannen en vrouwen, dat over de schouders werd geslagen
- overkleed voor vrouwen om in de openlucht te dragen (overeenkomend met de ‘overjas’ voor mannen)
- BE; niet algemeen overjas
Hier begrijp ik weinig van definitie 2. Wat betekent ‘overeenkomend met’ in deze zin? Is wat je een mantel noemt bij vrouwen hetzelfde als wat je een overjas noemt bij mannen? Maar waarom staat er dan dat het wel een overkleed is bij die vrouwen? Hoezo noemen we dat dan niet ook een overjas? Omdat volgens definitie 3 het idee dat een mantel een overjas beduidt ook nog eens beperkt is tot België en ook daar ‘niet algemeen’.
Wat hierbij niet helpt is dat een passende definitie van overkleed in Van Dale ontbreekt. Het woord wordt wel genoemd, maar heeft volgens het woordenboek het meervoud overkleren en betekent: “kleed (9) dat over of boven de andere kleding gedragen wordt”. Kleed (9) is het enkelvoud van kleren. Het woord overkleren ken ik wel in die betekenis (het is het complement van ondergoed), maar het lijkt me geen enkelvoud te hebben.
Omgekeerd lijkt mij een overkleed in de zin van een mantel vooral onderscheiden van een jas doordat het geen mouwen heeft. Het meervoud is voor mij dan meer overkleden (en mantels). Het lijkt me dan ook geen kleed in betekenis ‘9’ die Van Dale geeft, maar in betekenis 1:
afgepast en afgewerkt stuk weefsel, in het algemeen dienend om iets mee te bedekken, te omhangen of te omhullen
Een mantel is een dergelijk ‘stuk weefsel’, maar dan gebruikt om te dragen op het menselijk lichaam. Er kan wel ook nog een kraag aan zijn gemaakt, lijkt mij. Hij wordt soms rondom de hals bevestigd. Alleen op die manier betekent het contrast met ‘overjas’ iets, want een overjas heeft dus in ieder geval wel mouwen.
Wat dat betreft komt volgens mij de beste definitie niet van het WNT of Van Dale, maar van (schrik niet) Wikipedia:
Een mantel of cape is een soort overjas en heeft ook dezelfde functie: het beschermen van de drager tegen regen en wind. Mantels zijn vaak lange kleden die bij de hals vastgemaakt kunnen worden.
Om de verwarring compleet te maken, is er ook nog Peter Hahn.
Die presteert het om een hele webpagina met plaatjes van mantels te presenteren die allemaal mouwen hebben. Peter heeft bovendien onder aan deze pagina een geheel eigen definitie:
Een mantel kan in zekere zin vergeleken worden met een gewone jas, maar dan wel een stijlvolle variant. Hoewel bij een gewone jas vooral comfort centraal staat, onderscheidt een mantel zich door een opvallend ontwerp en chique uitstraling. Mantels bieden dan ook tal van mogelijkheden voor klassevolle dames die niet onverzorgd de deur uit willen stappen.
Een mantel is dus een dure jas. Om het allemaal nog verwarrender te maken, heeft Peter Hahn ook nog een pagina met mantels voor heren. Daar staat dan weer helemaal geen uitleg bij. Maar ook deze ‘mantels’ hebben allemaal mouwen. Wel heeft één fotomodel besloten zijn armen niet in die mouwen te steken.
Dat is dus iemand die zijn jas gebruikt als mantel, zou ik zeggen.
ACH, WE MOETEN DAT MANTELEN MAAR MET DE MANTEL DER LIEFDE BEDEKKEN.
EN:
Voorschrift
Trek de woestijn in,
laat de karavaan
den groenen rijkdom der oasen,
u zij de dorre oceaan
van zand; goud en topazen
bewaart ge niet,
die zijn voor uw vriendin,
de koningin van Scheba;
den stierenvechter laat ge de arena,
den volkstribuun
het duizendvoudige gehuil
van de hyena’s
die beurtlings ‘kruist hem’
en ‘hosannah’ roepen;
gij gunt den boetprofeet
zijn sprinkhaan en zijn kemelshaar.
ontgin, waar niemand
vruchtbaarheid vermoedt,
elke woestijn heeft zijn wel;
geloof onafgebroken:
hier móet water zijn;
uw eenige toeverlaat
zij het woord:
‘o, bolwerk, o, citadel,
bekleed mij met
een nieuwen mantel,
laat het firmament
mijn huis zijn,
zorg, dat mij niemand kent.’
Dit stuk verheldert wel het een en ander, maar roept ook nieuwe vragen op: is er dan een verschil tussen een mantel en een cape? Zo krijgen we natuurlijk nooit vaste grond onder de voeten.
Inderdaad, is er verschil tussen mantel en cape? Ik zou het kledingstuk van Zorro of Batman nooit een mantel noemen. Het is een cape. Als kind wilde ik een cape, geen mantel. Gelukkig maakte mijn moeder die ook voor me, anders zou ik een armzalige jeugd hebben gehad.
Volgens mij is een mantel een lang overkleed zonder mouwen, al of niet voorzien van een kap dat bij de hals of op de borst wordt gesloten, of zonder sluiting het gehele bovenlijf bedekt.
Wellicht biedt de iconografie uitkomst, want
een ‘cape’ is een schoudermantel voorzien van een kap, die de schouders, de bovenborst en de bovenrug bedekt. In de middeleeuwen werd zo’n kledingstuk ‘kaproen’ genoemd.
https://g.co/kgs/isJ9ti
Dit woord stamt van het Latijnse ‘cappa’. In de hoge middeleeuwen werd de kaproen ook als hoofddeksel gedragen:
https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Kaproen_(hoofddeksel)
Zorro en Batman droegen een cape, maar ridder Floris en andere figuren uit de gelijknamige tv-serie, een mantel. Een mantel is voor mij ouder en associeer ik meer met de Middeleeuwen. Zorro en Batman zijn van recentere datum.
[ Als kind had ik geen echte cape, maar geen nood, die kon je ook van je jas maken, tenminste als je de juiste jas had. En die had ik. Je sloeg je jack om je nek en met de touwtjes van je capuchon maakte je de cape om je hals vast. De fantasie deed de rest. ]
Ik heb ook gehoord van het woord ‘manteljas’. Ik begrijp dat dit een synoniem voor ‘overjas’ is (zie https://www.onlyformen.nl/blog/de-manteljas-hoe-draag-je-hem/). Dit woord lijkt (als ik zoek op Google) zowel voor “heren”- als “dames”-kleding gebruikt.
Peter Hahn is een bedrijf uit Baden-Württemberg en richt zich op “klassevolle” dames. In het Duits verkoop je die geen jas of Jacke, maar een Mantel. Het veelvuldig gebruik van het woord mantel in de Nederlandse catalogus van Peter Hahn is waarschijnlijk een germanisme of een “falsche Freund”.
Dat kun je denken, ware het niet dat er dus die hele uitleg bij staat, in onberispelijk Nederlands. Voor de Duitse markt is die uitleg overbodig. Bovendien: ook Google Images levert bij ‘mantel’ alleen dingen op die ik jassen zou noemen.
Een mantel als kledingstuk is lang en meestal dik, een jas kan kort en dun zijn. Een korte mantel stel ik me voor als een kledingstuk dat tot net boven de knieën reikt, een korte jas bedekt nog net de billen.
Mantel heeft echter ook een wat abstractere bedekkende of beschermende betekenis (betonmantel, ontmantelen, mantel der liefde), terwijl een jas iets meer op een (dunne) schil of vel lijkt, en alleen maar een indruk geeft (in een nieuwe jas gestoken). Dat is met name het geval voor de diminutief ‘jasje’: een jasje van bladerdeeg/ parmaham. Vergelijk: een mantel van bladerdeeg… Ook: in een nieuw jasje gieten = een nieuwe uitstraling geven.
Vergelijk verder ook:
dat gebouw is gehuld in een jas van beton en staal
(= een lichte constructie van beton en staal)
vs
dat gebouw is gehuld in een mantel van beton en staal
(= een brutalistische bunker…).
Hoofdpijn door. Ik hou het bij huik, al of niet voorzien van een kaproen.
Ach jee… Nee, een huik is een ‘kapmantel’ die over het hoofd wordt gedragen. Een kaproen is een ander kledingstuk…
Ook hier kan de iconografie uitkomst bieden tegen hoofdbrekens:
https://www.google.com/search?q=wat+is+een+huik&client=firefox-b&prmd=isvn&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=2ahUKEwjywqSQitfgAhXSKewKHa5VBeAQ_AUoAXoECAwQAQ&biw=360&bih=616#imgrc=Y4wyp2xLd0JLIM
Zeker, de huik is ook streekdracht geweest.
De ‘kaper’ is daarvan weer een afgeleide; je zou het een ‘gehuikte kaproen’ kunnen noemen.
https://goo.gl/images/emVaSf
Voor de historie moet je ook naar ‘huik’ kijken, een type mantel. Zoals de man met de blauwe huik in de Nederlandse spreekwoorden van Brueghel. De huik kwam meen ik tot voor kort nog in sommige streekdrachten voor.
Je kunt ook zoeken naar het verschil tussen cloak en cape in het Engels. Een cloak wordt omschreven als langer en zwaarder.
OK, ik noteer als criteria alvast:
(a) mouwen (onduidelijk is of het hier aangezette mouwen betreft of dat ook openingen voor de armen als mouwen gelden)
(b) lengte en/of dikte
(c) voor of na de 19e eeuw (Floris vs. Zorro)
(d) figuurlijk gebruikt (alleen mantel)
‘(onduidelijk is of het hier aangezette mouwen betreft of dat ook openingen voor de armen als mouwen gelden)’
Historisch gezien zou ik zeggen dat een mantel een mouwloos kledingstuk is (openingen voor de armen daargelaten, maar dat zijn geen mouwen). Anders dan in de moderne tijd een chique damesjas ook wel een mantel wordt genoemd, zoals MVO al had vastgesteld.
Afgeleid daarvan is een mantel iets dat ‘geheel omhult’, bijvoorbeeld de aardmantel (laag direct onder de aardkorst), een vulkaanmantel (omhult een kraterpijp), of de mantel van een laselectrode (vast of gas).
Mijn grootouders (grootmoeder uit Wuustwezel en grootvader uit Kortrijk) noemden mijn gewone jas als kind ook wel mantel. Ik dacht altijd dat het gewoon synoniem was. Heb ook nooit een verschil in gebruik opgemerkt voor mannen vs vrouwenjassen, maar ik heb enkel zussen, dus misschien was er nooit de gelegenheid om te spreken over een mannenjas. Ik denk dat ze dat nog steeds zo noemen, maar ja, een je groot genoeg wordt moeten ze je er niet meer aan herinneren om je mantel aan te doen als je buiten gaat spelen.
Dit past overigens in trend die ik observeerde toen ik pendelde tussen NL en BE dat kledingstukken (en bakkerijwaren) erg andere definities hebben over het taalgebied…
Ik hoor in Vlaanderen alleen maar mantel en allerlei dialectwoorden. Een jas is kort, een mantel lang en iets ertussenin is een korte mantel of een lange jas. En dat alles heeft mouwen. Anders is het een cape. Een overjas heb ik hier buiten de lessen Nederlands nog nooit gehoord, en zelfs daar lijkt mantel me heel gewoon. Ik ben benieuwd waarom het woord in deze betekenis volgens Van Dale niet algemeen is in België.
Ik denk dat je – als je knap gekleed wilt gaan – een blazer of een colbert draagt, een jasje dus. Omdat dat nogal fris kan zijn, draag je daar overheen een overjas (zonder ceintuur, want anders kreukt je jasje…).
‘Mantel’ is inderdaad, vooral in de betekenis van ‘overjas voor dames’, heel gebruikelijk in het Belgisch Nederlands. Hetzelfde geldt voor ‘kleed’ in de betekenis van ‘jurk’.
Net als Jona had ik als kind twee speelmantels zonder mouwen: een Batman versie, die ik een cape noemde, en een door mijn moeder van een oud gordijn gemaakte ridderversie, die ik een mantel noemde. Afgezien van mouwloze capes zijn volgens mij mantels in Noord-Nederland niet zomaar iedere overjas; een mantel is lang, niet gewatteerd, geen jack, sluit met knopen en niet met een rits. Een mantel is geweven van wol of een andere dikke vezel: een katoenen, nylon, of leren jas zou ik geen mantel noemen. ’s Winters kan je een mantel dragen, maar een specifieke jas tegen winters weer zoals een regenjas, noem ik ook geen mantel.
Volgens de Art and Architecture Thesaurus is een jas bovenkleding gevormd naar het bovenlichaam en doorlopend tot beneden de heuplijn, open aan de voor- of zijkant en in het algemeen met mouwen. Ook soortgelijke overkleding gedragen ter bescherming tegen het weer. Een mantel is overkleding met enige vorm, in verschillende lengten. http://www.getty.edu/research/tools/vocabularies/aat/index.html