Door Marc van Oostendorp
Een vrolijk moment, onlangs bij de Amerikaanse collega’s van Language Log: blogger Victor Mair vond de volgende aankondiging ergens in San Francisco:
In het Chinees lijkt er te staan dat de winkel dicht is om een specifieke reden; het is daarbij kennelijk niet nodig om te vermelden wat die reden dan eigenlijk is. In het commentaar meldde zich al snel de Amsterdamse taalkundige Lachlan Mackenzie die wees op een interessant artikel dat hij een aantal jaar geleden wijdde aan de Nederlandse constructie wegens omstandigheden.
Mackenzie wijst er in zijn artikel op dat het vreemd is dat je zo’n vage, weinig zeggende verklaring toevoegt, want mensen zijn geneigd om geen dingen te zeggen die niets betekenen. Nu geloof ik dat hij dat een beetje overdrijft, in ieder geval voor het Nederlands. Hij geeft de volgende voorbeelden in het Engels:
- Peter danced the waltz in some place. [uitgesloten]
- Peter danced the waltz at some time. [uitgesloten]
- Peter danced the waltz with someone. [goed]
Ik kan dat voor het Nederlands niet navoelen:
- Piet danste ergens de wals.
- Piet danste eens de wals.
- Piets danste de wals met iemand.
De eerste twee zinnen vind ik niet vreemder dan de laatste. Wel betekent dat ergens en dat eens meteen iets specifieks. De zinnen zeggen niet dat Piet danste en wel op een fysieke locatie en een moment van de tijd. Daar gaan we vanuit; ze fungeren als een soort aankondiging dat later meer verteld zal worden over die plaats en die tijd.
Zoiets is ook aan de hand met wegens omstandigheden. Dat er een reden is waarom een winkel gesloten is, dat haal je de koekoek, en dat die reden te maken heeft met omstandigheden eigenlijk ook. Dat is wat de Engelse vertaling van de Chinese zin komisch maakt. Volgens Mackenzie heeft het te maken met een vorm van beleefdheid. Wegens omstandigheden wordt volgens zijn onderzoek vrijwel altijd toegevoegd aan negatieve zinnen:
- Wegens omstandigheden vindt de voorstelling geen doorgang.
- Wegens omstandigheden gaat het concert niet door.
- Wegens omstandigheden is de voetbalwedstrijd afgelast.
- Wegens omstandigheden moeten wij ons geliefde hondje wegdoen.
Dankzij die omstandigheden, hoe vaag ook, klinken de zinnen een stuk minder bot, zegt Mackenzie. Je zegt als het ware dat de wedstrijd niet is afgelast omdat jij met je kwaaie kop daar nu eens lekker zin in had, maar dat er wel degelijk goede redenen voor zijn, al wilde je die niet vertellen.
Ik denk dat daar nog iets aan kan worden toegevoegd dat Mackenzie niet expliciet maakt: de uitdrukking wegens omstandigheden suggereert normaliter dat de omstandigheden enigszins vervelend zijn. Stel dat iemand het volgende zegt:
- Wegens omstandigheden ben ik de komende weken niet op mijn werk.
Als antwoord hierop stromen de condoleances als het ware binnen. Je zegt het niet zo snel wanneer je niet naar je werk komt omdat je, laten we zeggen, net vader bent geworden. Het is zelfs niet helemaal duidelijk wat je in dat geval dan wél moet zeggen wanneer je geen zin hebt die omstandigheden dan ook te noemen. Je moet het dan in ieder geval een beetje expliciet maken:
- Wegens vrolijke omstandigheden ben ik de komende weken niet op mijn werk.
Behalve een beleefdheidsformule is wegens omstandigheden dus ook een eufemisme voor dood en verderf, waarschijnlijk omdat het dus ook een manier is om de boodschap te verzachten: de schrijver had het ook liever anders gewild, maar ja, de omstandigheden. In het Engels zeg je dan ook ‘circumstances beyond our control’.
Zo’n eufemisme is altijd het gevolg van vaagheid: de luisteraar begint te vermoeden dat er meer achter zit. En onder omstandigheden is dat precies de bedoeling van de spreker.
Is dit misschien vergelijkbaar met het Engelse (Amerikaans-Engels?) woord ‘situation’? ‘We’ve got a situation here’ wil niet zeggen dat er een situatie is en ook niet dat het een leuke situatie is. ‘A situation’ betekent altijd dat er iets ernstigs aan de hand is. ‘Closed due to a situation’ zou je dan op een briefje kunnen schrijven, maar dat doen ze dan ook weer niet.
Het is toch niet ongebruikelijk om in het engels te zeggen: ‘due to unforeseen circumstances’ of ‘circumstances beyond their control’. Dan staat er uiteindelijk ook: we zijn dicht vanwege een reden
Zeker (dat wordt ook in de discussie onder het stukje op Language Log gezegd). Eigenaardig is dan dat je in het Engels kennelijk nog wat ‘uitleg’ bij die ‘circumstances’ moet geven, maar dat die uitleg zelf weer vrijwel leeg is.
“Piet danste eens de wals.”
Dat kan prima in de betekenis van ‘Piet danste ooit de wals’. Dat ‘ooit’ kan dan betekenen dat er daarna iets vreselijks gebeurde met Piet. Hij werd depressief of raakte zijn benen kwijt of de koning verbood het dansen. Ook kan het ‘ooit’ de sprookjesachtige betekenis hebben van ‘er was eens een Piet die de wals danste en toen en toen en toen’.
Juist door niet te zeggen wat de specifieke omstandigheden zijn, laat je zien dat je die niet wil delen, maar dat er wel een goede reden is.
Als je bij een kroeg komt die gesloten is, is een bordje ‘gesloten’ ook vrij leeg: dat zien we allemaal wel. Maar als er niks bij staat denk je al snel dat het normaal is dat op dat moment de kroeg dicht is. Als er staat dat het wegens omstandigheden is, dan is het dus uitzonderlijk.
Ik was eens getuige van de volgende dialoog:
‘Waarom hebt u besluit X genomen?’
“U kunt ervan op aan dat daarbij niet over één nacht ijs is gegaan.”
Discussie gesloten… Er was blijkbaar een goede reden.
Over die Engelse voorbeelden: je kunt toch prima zeggen ‘Peter danced the waltz somewhere’, en ‘Peter danced the waltz sometimes’? En anderzijds is ‘Peter danced the waltz with some person’ weer gek. Ook in het Nederlands is ‘Piet danste op een plaats de wals’ weer gek, net als ‘Piet danste op een tijd de wals’. Dan moet je toch ten minste ‘op een bepaalde plaats’ of ‘op een bepaalde tijd’ zeggen (en dan nog).
“Mackenzie wijst er in zijn artikel op dat het vreemd is dat je zo’n vage, weinig zeggende verklaring toevoegt, want mensen zijn geneigd om geen dingen te zeggen die niets betekenen.”
Hierover zou je overigens ook juist het tegenovergestelde perspectief kunnen nemen: mensen zeggen dingen met een reden, ergo, wat ze toevoegen betekent niet niks, maar heeft een functie. Dat die functie misschien niet altijd voor iedereen helder is, of duidelijk af te bakenen doet daar weinig aan af. We hebben dus niet de neiging om geen dingen te zeggen die niks betekenen, dat doen we gewoon niet. Maar wie een zuiver logisch-sematisch perspectief inneemt ontgaat dat, want dan zijn sommige toevoegingen inderdaad ogenschijnlijk betekenisloos.
Ik snap eigenlijk niet wat jij nu anders zegt dan hoe ik de discussie hierboven samenvatte, behalve met een schimpscheut tegen het ‘logico-semantische perspectief’ (een schimpscheut die volgens mij niet aan de orde is, want niemand heeft het hier over dat perspectief, en bovendien onterecht, want pragmatiek is al enkele decennia een zeer belangrijk onderzoeksterrein voor logici) en de bewering dat we hier niet te maken hebben met een neiging maar met de absolute onmogelijkheid om iets zinloos te zeggen. Dat laatste lijkt me niet te controleren, maar het lijkt mij wel degelijk mogelijk om de hele dag dada-achtige teksten uit te slaan. Dan kun jij wel zeggen dat ik dat alleen doe om de stelling te weerleggen dat alles betekenis heeft (en dat dit dan dus de betekenis is van die teksten), maar ik weet niet of je daar wat aan hebt. Mij lijkt het veiliger om te zeggen dat zulke zaken altijd neigingen zijn.
Schimpscheut, prachtig woord; zo googel ik mijn eigen moedertaal nog eens.
Voor we verder stromannen gaan neerslaan, laat me duidelijk zijn in wat ik bedoel.
Je kunt een perspectief innemen, waarbij je zegt dat een bepaald woord, een bepaalde zinssnede, of wat dan ook semantisch “leeg” is, dus geen betekenis toevoegt. Vervolgens ga je uit dat mensen dat veelal proberen te voorkomen en probeer je te achterhalen waarom iemand iets ogenschijnlijks zinloos zegt.
Of je neemt een perspectief in dat in eerste instantie ervan uitgaat dat er niet zoiets bestaat als semantisch leeg; dat alles een functie heeft. Dan is het dus niet een ogenschijnlijk zinloze toevoeging die op basis daarvan verklaring behoeft; elk onderdeel van een talige uiting krijgt daarmee een gelijkwaardige status.
Ik gebruik het tweede perspectief, maar zoals ik in mijn proefschrift zeer uitgebreid bespreek, beide zijn complementair. Ik zeg niet voor niets, je zou dit perspectief “kunnen” nemen. Dat jij dat niet doet, omdat je dat veiliger vindt, prima.
(En dat logici naar pragmatiek kijken wil niet zeggen dat er geen verschil in opvatting is. Zoals, wederom, ik ook in mijn proefschrift bespreek.)