Door Henk Wolf
Van
welk land is Kiev de hoofdstad? Sommige Nederlandstaligen zullen zeggen: van Oekraïne, terwijl anderen van de Oekraïne zullen zeggen. De
landsnaam komt zowel mét als zónder lidwoord in het Nederlands voor.
Een journalist vertelde me dat hij de lidwoordloze vorm gebruikte, omdat dat
duidelijk maakte dat er sprake was van een onafhankelijke staat. Toen ik even
zocht, vond ik bij het Genootschap
Onze Taal de observatie dat de namen van landen doorgaans geen lidwoord
krijgen. Onze Taal baseert daar het volgende advies op:
“Hoewel sommige naslagwerken de Oekraïne al verouderd noemen, is dit niet in overeenstemming met de praktijk. Maar om recht te doen aan de onafhankelijke status van het land, verdient de aanduiding Oekraïne zoals gezegd de voorkeur.”
Je kunt je afvragen of je het grillige karakter van taal wel recht doet als je adviseert om vormen te vermijden omdat ze uitzonderingen op een geobserveerd patroon vormen. Verder vroeg ik me af of het wel waar is dat landnamen nooit lidwoorden krijgen.
Lidwoorden in aardrijkskundige namen
De ANS geeft aan dat verschillende categorieën aardrijkskundige namen doorgaans zonder lidwoord voorkomen. Daaronder zijn naast landnamen ook namen van werelddelen, deelstaten, eilanden, provincies, steden en dorpen. Daarbij noemt de ANS meteen een reeks systematische uitzonderingen, namelijk meervoudige namen (de Verenigde Staten en de Wadden), en namen waarin de staatsvorm voorkomt (de Bondsrepubliek).
Toen ik even nadacht, kwam ik erachter dat ook aardrijkskundige namen die uit een letterwoord bestaan, doorgaans een lidwoord krijgen: de DDR, de VS, de USSR. Maar ik kon ook verschillende onsystematische uitzonderingen bedenken, zoals de deelstaat het Saarland, de eilanden de Burd, de Engelsmanplaat en de Hamburger Hallig, de provincie de Westkaap en talloze dorpsnamen waaronder de Wilp, de Veenhoop, de Linde en het Reidland.
Volgens Onze Taal is de Oekraïne nog een uitzondering op de regel, maar de ANS noemt de vorm met lidwoord ‘verouderd’. Onze Taal en de ANS noemen de Congo allebei verouderd. Toch is mijn indruk dat beide landnamen in de praktijk nog steeds met een lidwoord voorkomen.
De praktijk
Omdat ik ook benieuwd was of de andere generalisaties over landnamen klopten, heb ik via Facebook een kleine rondvraag gedaan. Daar reageerden zeven mensen op, allemaal hoogopgeleide inwoners van Leeuwarden of Groningen.
Zij gaven aan de volgende vormen te gebruiken:
– via de Nederlandse Antillen: 7x / via Nederlandse Antillen: 0x
– in de Filipijnen: 7x / in Filipijnen: 0x
– in de Verenigde Arabische Emiraten: 7x / in Verenigde Arabische emiraten: 0x
– in de Verenigde Staten: 7x / in Verenigde Staten: 0x
– in de DDR: 7x / in DDR: 0x
– in de Islamitische Staat: 3x / in Islamitische Staat: 2x / weet niet: 2x
– in de Oekraïne: 6x / in Oekraïne: 1x
– in de Congo: 3x / in Congo: 4x
In elk geval in mijn talige omgeving lijkt het waar te zijn dat meervoudige landnamen en namen die uit een letterwoord bestaan een lidwoord moeten krijgen. Dat er bij (de) Islamitische Staat twijfel is, begrijp ik wel, want dat is natuurlijk geen echt land, maar de naam van een bezet gebied én van de terroristische organisatie die dat gebied bezet hield. De Oekraïne en de Congo komen zowel mét als zónder lidwoord in mijn talige omgeving voor.
Nog meer praktijk
Omdat zo’n heel klein groepje informanten natuurlijk niet representatief is voor de Nederlandstaligen als geheel, heb ik ook nog even gegoogeld:
Meervoudige landnamen krijgen inderdaad vrijwel altijd een lidwoord:
- “in de verenigde staten woonde”: 132x / “in verenigde staten woonde”: 0x
- “via de nederlandse antillen”: 30x / “via nederlandse antillen”: 11x (waarvan niet één keer in zinsverband)
Afgekorte landnamen krijgen ook bijna altijd een lidwoord:
- “in de vs woonde”: 157x / “in vs woonde”: 17x (waaronder een aantal krantenkoppen)
- “in de ddr woonde”: 55x / “in ddr woonde”: 0x
Namen met staatsvormen krijgen ook inderdaad bijna altijd een lidwoord:
- “gewest van de republiek”: 107x / “gewest van republiek”: 0x
- “ten tijde van het ottomaanse rijk”: 154x / “ten tijde van ottomaanse rijk”: 2x
Voor het gebruik van het lidwoord bij Oekraïne en Congo heb ik de Google-resultaten gefilterd op het datumbereik 2005-nu. De vormen met en zonder lidwoord lijken allebei nog in gebruik te zijn:
- “uit de Oekraïne”: 140x / “uit Oekraïne”: 128x
- “uit de Congo”: 133x / “uit Congo”: 113x
Lidwoordgebruik in het Fries
Ook in het Fries en Gronings hebben de meeste namen van landen, eilanden en plaatsen geen lidwoord, maar er zijn er veel meer dan in het Standaardnederlands die er wél een hebben. Mijn informanten staan natuurlijk onder invloed van die regionale talen, dus wie weet hebben ze daardoor minder dan andere Nederlandstaligen de neiging om in hun Nederlands lidwoorden te laten vervallen.
Een paar Friese voorbeelden (waarvan sommige historisch): it Ongerslân (Hongarije), it Belzelân (België), de Ynjes (Indië), it Amelân (Ameland), de Like (Leek), it Hearrenfean (Heerenveen), de Jouwer (Joure), de Lemmer (Lemmer), de Gordyk (Gorredijk) en de Pein (Opeinde). En waar Duitsland in het Nederlands schertsend-pejoratief wel Moffrika of Moffenland wordt genoemd, wordt of werd er in Friesland wel van it Poepelân of het Poepenland (‘het Buben-land’) gesproken. Sommige Friese namen met lidwoorden zijn ook in het Nederlands in gebruik. De Burd is een voorbeeld, net als It Heidenskip.
In bijvoorbeeld Den Helder en De Meern is het lidwoord volgens de ANS geen echt lidwoord meer, maar is het opgenomen in de naam. Dat dat bij de Friese namen niet het geval is, is makkelijk na te gaan: Friese lidwoorden kunnen namelijk na een voorzetsel een andere vorm krijgen en dat geldt ook voor bijvoorbeeld op ‘e Gordyk. Ook kunnen de Friese lidwoorden in krantenkoppen makkelijk verdwijnen: ‘Lemmer ferliest fan Gordyk’. Ik heb daar een paar jaar geleden een stukje over geschreven: link.
Andere Germaanse talen
Interessant is dat in het Gronings het lidwoord bij plaatsnamen aan het verdwijnen is. Siemon Reker, Eline Brontsema en Abel Darwinkel hebben daar een paar jaar geleden onderzoek naar gedaan. Bij bijvoorbeeld de Muzzel (Musselkanaal) en ’t Scheemte (Scheemda) is het alleen na voorzetsels nog gebruikelijk, terwijl het dertig jaar geleden nog algemeen was. Mogelijk zijn de Groningers toch onbewust bezig de uitzonderingen uit hun taal te verwijderen.
Nog
even een kijkje bij de grote Germaanse buurtalen: in het Duits lijken in alle
door mij afgevraagde gevallen lidwoorden verplicht. Een Duitse taalkundige
bevestigde dat. Het Duits gebruikt bij landnamen sowieso vaker lidwoorden dan
het Nederlands: in der Schweiz, in der Türkei, im Libanon. Wel heeft het Duits naast in den USA ook een lidwoordloos in
USA. In het Engels komt vrijwel dezelfde variatie voor als in het
Nederlands. Verder laten verschillende Engelstalige media het lidwoord van Ukraine bewust weg op verzoek van de
Oekraïense overheid, die, net zoals Onze Taal dat voor het Nederlands deed,
voor het Engels aannam dat landnamen in principe geen lidwoord kunnen krijgen.
Ik weet nog goed hoe verbaasd ik was en dacht dat dat fout was, toen na het uiteenvallen van de Sovjetunie ik Oekraïne voor het eerst zonder lidwoord zag.
De Haagse popband heette eerst The Golden Earrings met een s. Eind jaren zestig werd die s eraf gehaald, maar werd ook gelijk het lidwoord geschrapt. Niet iedereen weet dat laatste, maar de juiste naam is dus al heel lang Golden Earring.
In het Engels wordt het land Gambia “The Gambia” genoemd. Sommige Nederlanders nemen dit over en menen dat we moeten spreken van “de Gambia”.
Het land Gambia ligt aan de monding van een rivier, de Gambia.
Dat was en is mij bekend. Ook dat daarmee de naamgeving verklaard is. Dat doet niet af aan het feit dat het land voluit “Republic of the Gambia” heet. Dat is ook bij andere landen die naar een rivier zijn genoemd het geval zoals Paraguay en Niger.
Noord-Holland is ook zo lidwoordenrijk. Op Texel hebben haast alle dorpen een lidwoord, met het bijzondere geval De Cocksdorp (afgeleid van de persoonsnaam De Cock). Oudeschild werd vroeger ’t Skil genoemd en ook Oosterend heeft in oude bronnen nog z’n lidwoord. Den Helder is inderdaad ook een mooi voorbeeld, vroeger was de officiële naam nog “Helder”, maar die is aan het gebruik aangepast. In het eilander dialect worden de lidwoorden ook gewoon gebruikt, maar je zult dan niet “Den Burg” horen, het is “De Burreg”, ook “De Hore” (Den Hoorn). Daar staat “Die Helder” naast, maar “De Helder” mag ook. Op Wieringen is de -n- van Den Oever wel te horen, die naam wordt weer er tot “Noever” verkort. De schertsende naam Delly voor Den Helder volgt dat voorbeeld.
Er zijn in Noord-Holland ook plaatsen waarvan de officiële naam geen lidwoord heeft, maar de volksmond zeker wel. Zo spreekt men over ’t Waarland (dat dan weer dichtbij ’t Veldt ligt, waar het lidwoord dus wél officieel is).
Maar het gaat in principe alleen om landnamen waar maar zeldzaam een lidwoord aan vooraf gaat. Dit geldt niet voor andere aardrijkskundige namen, zoals streken, provincies, steden en dorpen. Zo was het eerst ‘de Oekraïne’ omdat het een streek in Rusland was en werd en werd de eraf gehaald toen het een zelfstandig land werd. Het is een kwestie van wennen, vooral jongeren zullen weinig moeite hebben met de verandering, die weten immers niet beter.
Dat verdwijnen van die lidwoorden in het Gronings houdt misschien wel verband met het sowieso al niet zo sterke ‘de’. De stad Groningen wordt dan ook al zo lang als ik me kan herinneren Stad genoemd.
Verder de Leek en de Smilde. En plaatselijk worden veel plaatsen op -veen alleen met dat laatste deel aangeduid, soms met, soms zonder lidwoord. Zo heet Wanneperveen voor de locals ’t Vene. Ook Sint Jansklooster wordt zo ’t Klooster.
Het De Mirandabad.
Interessante bijdrage. Ter aanvulling en wellicht ten overvloede: het wegvallen van het lidwoord in het Nederlands is een weerspiegeling van de voorzetselshift in het Russisch. Tot de onafhankelijkheid van Oekraïne werd steeds het voorzetsel (van plaats) “na” gebruikt (wat inderdaad eerder naar een gebied, een gewest dan naar een staat verwijst), daarna werd “v” gebruikt. Zo werd Oekraïne voortaan op dezelfde wijze als Rusland (en alla andere staten/landen) bejegend [V Rossii, V Ukraine]. Beide voorzetsels regeren de prepositief/locatief.
Uw immer geïnteresseerde leek: ’s-Gravenhage [ raakt mijns inziens in onbruik ] en ’s-Hertogenbosch, ’s-Heerenberg.
Het Frans heeft een flinke invloed gehad in Les Pays Bas, ook al als internationale posttaal en in de diplomatieke dienst. In de Franse taal is het noodzakelijk om te weten of landen feminien, danwel masculien zijn: le Danemark, l’Espagne (f), la France, l’Ecuador (m)
De Oekraiense taal kent geen lidwoorden, net zomin als het Pools en het Russisch. Oekraine betekent “achter het land” oftewel “achterland” (waarbij het land het grote Poolse rijk was. Het oostelijke deel was een soort wilde westen, het wilde achterland.) Dat de Oekraiense regering graag heeft dat we “de” laten vallen heeft misschien meer te maken met de afwezigheid van lidwoorden in hun eigen taal dan met het wel of niet erkennen van de zelfstandigheid van de staat Oekraine.