Het begon een paar weken geleden met een tweet van Michelle van Dijk:
Ik lees ‘kopje duikelen’ in een boek en ik bedenk dat ik al mijn hele leven ‘koppeltje duikelen’ zeg. Jullie?
— Michelle van Dijk (@vdijkmichelle) July 21, 2019
Inderdaad klinkt kopje duikelen heel raar. Iemand die dat schrijft, bezigt misschien wel ‘correct’ maar geen goed Nederlands. Iemand die Nederlands écht beheerst zegt koppeltje duiken of eventueel koppeltje duikelen. (Van Dale noemt ook nog kopje tuimelen, maar dat heb ik ook nooit gehoord. Bovendien schrijft Van Dale al die woorden aan mekaar, maar daar trap ik ook niet in.)
Overgesprongen
Koppeltje? Het gaat hier toch om een kleine kop? Met koppels heeft de hele uitdrukking toch niets te maken? Zoals Van Dijk zelf aangeeft in een latere tweet, is er overduidelijk een l aanwezig, zelfs bij mensen die de l niet of nauwelijks uitspreken: de e spreek je dan o-achtig uit, net als in vogel of kegel.
De meest aannemelijke verklaring lijkt mij dat de el hier is overgesprongen van duikelen. Dat gebeurt wel vaker, dat een bepaalde klank of klangroep naar voren springt in een woord (rontonde, orang-oetang voor orang-oetan; het verschijnsel wordt om voor de hand liggende redenen anticipatie genoemd). Omdat het verkleinwoord nog steeds gevoeld werd, werd dit koppeltje (en niet koppelje).
Dat el in duikelen geeft oorspronkelijk een herhaalde activiteit aan; omdat dit een beetje onzinnig is, kun je net zo goed duiken zeggen. Zo bleef el dus alleen voorin achter in koppeltje duiken.
Dat dit alles is gebeurd, is niet zo raar. Dat het nooit iemand opvalt, dat is het werkelijke raadsel van de taal.
“Inderdaad klinkt kopje duikelen heel raar. Iemand die dat schrijft, bezigt misschien wel ‘correct’ maar geen goed Nederlands. ” Lekker geformuleerd, zo krijg je natuurlijk nooit mensen aan het verstand dat variatie normaal en niet erg is. Vooral die tweede zin: iets is geen goed Nederlands omdat er toevallig sprake is van variatie die jij niet kent? Grammaticaal noch semantisch lijkt me er iets mis mee. Je zegt zelf: de vorm is overgesprongen, wat suggereert dat deze vorm eerder wél gewoon voorkwam en dus gewoon ‘goed’ Nederlands was. Dat de vorm nu soms nog voorkomt (ik vind op Google Books wat meer voorkomens in de 20e eeuw) lijkt me (in jouw interpretatie) gewoon het staartje van een taalverandering.
HA MARC,
Ik vind die herhaling van ‘duikelen’ niet ‘een beetje onzinnig’. Als je kinderen koppeltje zit duikelen, doen het immers van wel tot vijf keer achter elkaar….. Een keer koppeltje duikelen is niks.Dat is voor watjes. Denk ook aan het tuimelmannetje
Maar moet je voor ‘kopje duikelen’ per se meer dan een keer over de kop gaan? Is iemand die slechts een keer over de kop gaat niet geslaagd?
Misschien is koppeltje in koppeltje duikelen wel een verbastering van koprol(letje),
En er valt wel wat voor te zeggen om koppeltje duikelen aan elkaar te schrijven. Ik geloof dat ik wel zou zou schrijven, Ik koppeltjeduikelde in de gymzaal en niet, Ik koppeltje duikelde in de gymzaal.
en dan? ik heb gekoppeltjeduikeld. ja, voel ik best wat voor: in het rijtje van gestofzuigd en gezweefvliegd. mijn spelling-/stijlcorrectie tikt me daarbij nu echter wel weer op de vingers, zie ik en niet bij koppeltje geduikeld.
koppeltjegeduikeld
dat zou scheidbaar betekenen, dus dan in ovt duikelde koppeltje. vgl. overDRIJVEN versus OVERdrijven.
Het kan allebei: Zij koppeltjeduikelde, Zij duikelde koppeltje. Maar niet gekoppeltjeduikend. .
-na een paar uur dreef de bui eindelijk over !!
-na een paar pogingen duikelde hij eindelijk koppeltje ??
Al die koppeltje-vormen klinken voor mij juist raar, voor mij is kop(je)rollen de normale naam, en zou ik kopjeduikelen nog niet zo raar vinden klinken. Even de Woordenlijst gecheckt, en daar kom ik koprollen tegen, kopjeduikelen ook, en ook koppeltjeduikelen, dus zelfs het handboek van degenen die tegen taalvariatie zijn kent hier variatie. Gek genoeg kent de Woordenlijst dan weer niet kopjerollen wat voor mij de meest normale variant is.
Van Dale kent ook nog de variant koppeltjeduiken.
Van Dale geeft bij kopjeduikelen de definitie, ‘een koprol maken, over het hoofd tuimelen, duikelen’. Het staat er wellicht niet expliciet, maar wordt het wel bedoeld, maar koppeltjeduikelen doe je ook in de speeltuin op een speeltoestel waarbij je je middel om een stalen buis draait en voorover met je hoofd duikelt en tuimelt.
Ik zie dat Van Dale ook nog kopjebuitelen als synoniem noemt. En bij koppeltjeduiken staat nog, ‘ (in de volkst. ook: dook koppeltje)’.
In mijn jeugd zeiden we kopje duikelen en begonnen we te lachen bij het soms horen van koppeltje. Maar dat is lang geleden. Nu lach ik om hen die duikelen fout achten. Ja, je blijft lachen.
koppetje duikele (in Utrecht, tenminste)
Anticipatie in ‘rontonde’, snap ik, al zal de rondheid van het ding ook van invloed zijn. Maar is in ‘orang-oetang’ niet sprake van het omgekeerde (postpositie, heb ik even opgezocht)?
Koppeltjeduikelen, daar moet een ollekebolleke in zitten.
*klankgroep