door Roland de Bonth & Dirk Geirnaert

Hieronder volgen de volledige teksten die ten grondslag hebben gelegen aan de serie van zes lessen waarin Rembrandt zelf zijn 21^e-eeuwse leerlingen onderwijst hoe een portret moet schilderen.

Les 1 – Van de voorbereijdinge ende tschetsen

Gij begeert van mij te verneemen hoe gij Rembrandts schilderij soudet konnen hanteeren? Ha! Voor-al seg ick u: niemant, behoudens mijselven, ken schilderen als Rembrandt. Maer het mach geen quaet u de secreeten ende den gront mijner schilder-konst te leeren. Ontwijfelick weet gij dat ick wtsteecke boven alle Hollantsche maelers. Maer wat niet ider een en weet, is dat ick oock seer wel lessen in de schilder-konst deed. Fraeije ende wtneemende konstenaers als Govert Flinck, Ferdinand Bol ende Willem Drost, ick hebbe die allen den wech geweesen. Beseft daeromme wel: een beeter leer-meester en sult gij niet vinden. Wellekom bij mijne eerste lesse sint 350 jaeren!

Ick wil u hier ses lessen onderwijsen om u de konst bij te brengen van een mijner alderfijnste vaerdicheden: het portraict. In deese eerste lesse onderhoude ick u van de rechte vaerdicheijt noodich tot eene goede schikking vant portraict, alsoock van de behulp-linien, de volumens ofte ommetrecken van tgeenen gij schildert, ende van de toereedinge vanden douck.

Wij beginnen met de schikking. Hoe de aenschouwers uw stuck bevinden, komt voort wt uw maniere van schilderen. Tbelanck der schikking is daeromme seer wichtich ende gij moogt bij den aenschouwer eene u welgevallijge wtwerckinge bewercken door de groote ende de proportiën van uw conterfeijtsel.

Wanneer gij uw model conterfeijt rechts van vooren, onbeweecght, int midden des doucks, dan geeft gij dat een sweeming van waerdicheijt ende staeticheijt. Die sonderlinge heeren ende eerbaere dames wier deftijge portraicten ick maele, sij houden daer af. Doch wanneer gij thooft wat kant, dan wort het portraict leevendijger. Een roerlick beelt ken oock den aenschouwer roeren, ende sijn meedelijden ende oprechte sucht wacker maecken. Siet maer hoe ick Jesus schilderde, ofte mijselven als den apostel Paulus: gij siet sancten, maer gij voelt oock dat sij menschen sijn. Oock de groote van thooft ende van overijge litmaeten ken dat gevoelen opwecken. Gij moogt dat hooft cleene schetsen met veel ijdele spasij daer rontom. Oft teijckent een groot hooft, den heelen douck vullende. Maer gedenckt vast op het belanck van eene taemelicke schikking ende ordinansij in uw stuck.

Vervolgen wij nu met die konst van het schetsen. Wilt gij den rechten moet tot forme ende proporsij in u genereeren, soo ist daertoe behulpsamich eerstens die dingen rontom u naer te teijckenen: pottekens, pannekens, landouwen, beesten ende menschen. Soo hebbe ick weleer oock mijne konste begonnen.

Beginnen wij met eenijge bequaemelicke behulp-linien. De proporsij van de differente gedeelten binnen het aengesichte is bij elckeenen ongeveerlick gelijck. Wilt gij een aengesichte schetsen, teijckent dan eerstens die forme van een eij, dit is het grontstuck voor wat wijders staet te volgen. Treckt gij eene waeterpasse linie doort midden vant eij, soo verkrijgt gij u daer die oogen-linie. Deelt gij nu de onderste helft nochmaels door midden, soo hebt gij daer de plaetse tot de onderste kant van den neuse. Deelt gij nu het onderste gedeelte noch eens, dan hebt gij daer de plaetse tot den mont.

Het is niet beswaerlick om de behulp-linien te teijckenen in een tronij dat gij rechts van vooren oft in pourfijl bekijckt. Maer laet gij het hooft wat draeijen, dan valt het moeijelicker. Want went gij uw model drievierden slach, dan wort de verticale middellinie krom. Ende buijcht sich een hooft, dat gij rechts van voor bekijckt, naer vooren oft naer achteren, dan blijft die middellinie recht, doch wel is waer dat die linie dan oock ontwijfelick corter wort. Oock krommen de rechte horisontaele dweersche linien, gaende door die oogen, onder lancks die neuse ende door den mont, nu neederwaerts.

Mocht thans uw eijgen hooft u noch altijts niet omme loopen, dan beroep ick u tot eenen camp ende om te bedencken wat daer geschiet soo gij het hooft niet alleen drievierden slach draeijt, maer het oock naer vooren oft achterwaert kant. Dan verandert al: alle behulpijge linien vertoogen sich dan plotselick als krommingen. Dats seeckerlick gansch intricaet voor u.

De kennisse van die behulp-linien is noch maer een begin: meent niet nu al eenichsints in staet te sijn naer het eijnt van dees konst te reijcken! Gelijck swaerwichtich is die kennisse ontrent de ongelijckheijt in volumen oft ommetreck van wat gij schildert. Die kennisse sal u helpen die varieteijt van licht ende donckerte wel op den douck te doen.

Besiet eens het hooft als sijnde één groot volumen. Binnen dat eene volumen siet gij daer weer cleendere, sooals het volumen van het voorhooft, van die neus, die juck-beenderen, die kaecken, die kinne ende het volumen ront den mont. Noch cleendere ommetrecken siet gij bij die vleugels van den neuse, die lippen, die oogkasse ende den oogbol. Wie slim is, die teijckene onder het schetsen naest de linien van het aengesichte oock al voorshants de differente ommetrecken. Sorgt daer dan voore, dat de bij elckander liggende ommetrecken oock vloeijende in elckander overgaen; want soo ist oock in een leevend aengesichte. Sulck eene schetsinge sal u seecker noch van nut sijn al soo dra gij deese volumens met lichte ende donckere tinten moet gaen modelleeren ende de fijne linien int aengesicht moet setten.

Tot stucken in olij verwe is eene treffelicke toereedinge noodich, alsoock den rechten duijr van het droogen. Daeromme vangen wij aen met het gereijden van eenen douck. Het kenbaere blijck mijner schilderijen is eene scherpe tegenheijt van licht ende donckerheijt. Een klaer witten douck is puersteecke onnut om dit eijnde te bereijcken. Daeromme dient gij den linnen douck, voor u staende, met twe olij laegen te rijcken: eerst eene licht bruijn-rootachtijge laege gemaeckt van rooden oocker, een weijnich primuersel ende lijnsaet olij. Laet deese laege wel droogen, alvooren den douck daer nae oock noch met eene minder wtmuijtende laege te rijcken. Deese anderde laege dient wel schoon ende licht sijn om daer stracx de donckere verwen wel op te moogen sien, maer sij moet oock taemelick doncker sijn soodat gij daer oock wit op setten moogt. Ick selve verkiese eene grijsachtijge coleur gemengelt met een weijnich wit, maer gij moogt oock den droesem gebruijcken liggende onder int bacxken waerin gij uw pinseel schoon maeckt. Gelijck gij siet krijgt gij soo die verwe van modder. Laet beij die laegen wel droogen. Dat duijrt goelick twe tot drie daegen per laege. Het is daertoe behulpich den douck te laeten droogen in een warm, droog ende licht vertreck.

Is den douck gedroogt, dan konnen wij beginnen daer eene schetse op te doen. Veele mijner collegaes vangen aen met een seer wtgewracht bewerp alvooren die verwe in de hant te neemen. Maer de waerlick voortreffelicksten der konstenaers, gelijck mijselven ofte gelijck Titiaen die ick tot een voorbeelt hebbe, die wercken wt de vuijst. Hebt gij noch niet al te veel experiensij int teijckenen, dan doet gij wel om eerst met hout-koolen te schetsen wat gij schilderen wilt. Ofte gebruijckt daertoe krijt, wit oft root, dat is mij alleens. Maer neemt geen swart krijt, want dat ken al gelijck uwe coleuren verbrodden.

Leerling, weest altijts wel indachtich dat gij in deese lesse de behulp-linien alleen schetsenderwijse moogt teijckenen. Wee hem dien ick betrappe op het krabbelen van alderleij particulariteijten int aengesichte sijner conterfeijtsel! Neuse, ooren, mont ende hair sullen rasschelick genoech voortkoomen. Want eijgentlick begint gij pas.

Eijndelick, tot volkominge van deese lesse: die meijnt, dat het maecken van een meesterstuck hem van de hant glijt, ofte dat hij die inblasingen maer moet sitten ende afwachten hoopende dat die Geest hem vervullen ende die hant van Godt selven hem leijden sal om de fraeijste linien op den douck te doen… Dat hij dan teffens in de taverne gae ende roepe Caravaggio te sijne. Maer inspirasij? Dat is slechs snorkerij van onweetelingen! De konst ende de méésterschappen der konst beginnen met eene vaste wijse, eene prijselijke toestelling ende met begrijp van wat gij doet. Uwe konstijge quaeliteijten sullen pas op den douck voortkoomen wanneer gij de rechte wijsen meestert.

Soo wilt dan, soo veele alst moogelick sij, practiseeren wat wij van daeg onderweesen hebben. Dits alle den toestel die wij voor af moeten maecken. Den stap die wij hier nae doen, dat is vant schilderen aen te vangen, ende eerstens de onder-schilderinge ofte doot-verwe.

Les 2 – Van de maniere van schilderen ende van de materiaelen

In die eerste lesse, onverdrooten leerling, hebbe ick u de eerste beginselen van een wel geschildert portraict onderweesen. Gij hebt de eerste streecken uwer schets op den douck gedaen ende – dat soude ick hoopen – den pols eenigermaeten tot het schilderen doen wennen. Maer wilt gij voor schilder gaen, gij moogt u niet genoegen met het luchtich ende los schetsen ende het afbeelden van eenichsints rechte proportien. Om waerlick te konnen schilderen hebt gij verwe ende pinseelen noodich. Heeden onderwijse ick u hoe gij deese schoone materiaelen waerdich moet gebruijcken.

Laet ons het werck aentasten! De schilderijen die ick op den douck vervaerdig, schilder ick met olij-verwe. In mijnen tijt mengelde ick mijne verwe selve – oft eijgentlick neen: het is van selfs klaer dat mijne leerlingen dat moesten doen. Maer gij begrijpt wel wat ick meijne. Dat mengelen brengt eene voortreflicke verwe voort.

Olij verwe maecktmen van verw-stoffen in poeder, dewelcke die coleur geeven, ende van lijnsaet olij, dewelcke daer voor sorgt dat die verwe op den douck hecht. Lijnsaet olij is uw bintmiddel; soo lange dat nat ende vloeijbaer is, moogt gij daer mee schilderen. Ick selven bewaere mijne verwe immer in eene mossel, leggende in een bacxken waeters. Aldus geeft gij die verwe geen oopen lucht, daer meede sij niet en bederft. Vervolgelick is daer oock noodich gesuijverde lijnsaet olij, tarpentijn olij ende – tsal u geen wonder geeven – pinseelen ende een temper-mes om de verwen op uw palet te mengelen.

Verlangt nu een neuswijse broddelwerck van mij, dan gebruijck ick ten eersten aenvange slechs weijnijge coleuren, te weeten soodaenijge verw-stoffen die ick weet de coleuren oft verwen rasscher te doen droogen. Dus schilderende, stelle ick het beelt in watmen doot-verwen nomt.

Van daeg onderwijse ick u int gebruijck der donckere verwen, waer meede gij op den gecoloreerden achtergront in uw portraict schaeduwen plaetst. Wil men naergaen waer deese schaeduwen sijn, gij moet op het naeuwste wtpluijsen waen dat licht komt. Oversie den ommetreck van de tronij ende van de wtsteeckende leeden van het aengesicht, als de wangen, het voorhooft, de kinne, de neus, ende diergelijcke. Besiet daer toe altijts uw voorbeelt aendachtelick; siet gij welcke deelen donckere deelen sijn? Sij voor alles sullen u van daeg onledich houden. Wat gij met uw donckere verwe gaet schilderen, dats die schaeduwe. Ten eersten schildert gij met een weijnichje verws, seer dun ende noch flaeuw, met losse streecken de deelen die schaeduwen vertoonen. Wijs deesen met een luchte hant aen; sijt niet te stijf; gij sijt immers een aenstaenden konstenaer!

Wil men naergaen waer deese schaeduwen sijn, gij moet op het naeuwste wtpluijsen waen dat licht komt. Oversie den ommetreck van de tronij ende van de wtsteeckende leeden van het aengesicht, als de wangen, het voorhooft, de kinne, de neus, ende diergelijcke.

Die linien met krijt oft hout-koolen, de voorijge les gemaeckt sijnde, helpen u de differente deelen oft ommetrecken te sien ende waer gij die schaeduwen moogt verwachten. Nochtans acht ick het niet noodich binnen gemelde linien te coloreeren. Beijvert u, den borstel gebruijckende, insonderheijt dat daer in den vorm eenheijt heersche. Uw geteijckende schets is slechs de eerste grontvest; onder het schilderen wort hij int eijnt gansch wtgewischt oft in de plaets gestelt door streecken met donckere olij verwe.

Bedient u oock, gelijck ick doe, van omber tot de eerste streecken op den douck. Omber verkooptmen in raeuwen ende in gebranden form. Teerste heeft een groenich-bruijne coleur, dat anderde is coffie coleur gelijckende; het is eene verw-stoffe die de olij verwe seer snel doet droogen. Dit droogen is gewichtich; legt u – vol drift sijnde – die tweede laege aen, die eerste laege noch niet droog sijnde, dan konnen bersten voortkoomen oft kleeft die verwe niet wel op den douck. Volgt deshalven den gront-reegel “van maeger tot vet”, dat is: schildert eerstens met maegere verwe ende daer nae met vette; hout u oock aen deese reegelen der schilderkonst: sijt geduldich, vangt aen met eene dunne laege ende weest suijnich met uw materiael.

Gij behoort te weeten dat licht ende donckerte somtijts voorkoomen op andere plaetsen dan gij soudet  verwachten. Het swarte hair eens persoons ken naementlick licht schijnen, dewijl daerentegens het wit van iemants ooge in de schaeduw schuijlt.

In de vorijge lesse hebbe ick u onderweesen wat daer geschiet indien gij het hooft dat gij begeert af te beelden, draeijt ofte achterwaerts doet kanten. Om uw werck te verdiepen dient u sich van de rechte ende kromme behulp-linien waer mee gij hebt aengevangen. Tot dien oogwit verstreckt evenseer het gebruijck van omber ofte swart bij den schaeduwen. Hoe ken dit aen? Men sal bevinden dat hettghene van het licht bescheenen wort, aen de eene sijde volkoomen licht is ende aen de andere sijde van alle licht berooft. Het is seer nootsakelick, dat gij wel aenschouwt hoe dat doncker int licht overgaet. Gebeurt de veranderinge van licht naer schaeduw plotselick, ofte soo soetelick dat gij die verandering wel haest niet moogt waerneemen? Een kantich voorwerp, gelijck een cubus ofte teerling, toont u klaer tlicht ende de schaeduw. Somtijts is daer een merckelick onderscheijt te bespeuren tusschen de een ende de ander. Daerentegens vloeit bij sachte, ronde vormen het doncker genoechsaem ende soetelick over tot het licht. Daer op is het dat men acht moet geeven, vervaerdigende de grontlaeg. Hoedanich ende op wat wijse licht ende schaeduw overloopen? Dit – naest die schaeduw – is het eenijge daer gij u van daeg om bekommere. Tast uw werck aen met een weijnich verwe, opdat de grontlaeg volkoomen doorschijne. Besiet met rechten aendacht de plaetsen dewelcke doncker van coleur behooren te sijn. Aldaer beelt gij de schaeduwen wt met een weijnich meer omber oft swart. Bevinden sich ergens ronde volumens, soo laet licht ende schaeduw in malkander overloopen door die natte verwe al sachtkens met uwen borstel dooreen te strijcken. Bij kantijge vormen oft klaer afgelijnde vlacken daerentegens schildere men scherpe schaeduwen. Is een plaetse te doncker, gij moogt in de natte gront de verwe weeder wegvaegen met eenen doucksken dewelcke gij om uwen wijsvinger wint. Het is nu noch niet toegestaen de verwe met wit te vermengelen.

Eer ick deese lesse besluijte, vertelle ick iet over borstels ende pinseelen. Borstels maecktmen van verckenshair, maer pinseelen van runtshair oft marterhair. Mij aengaende, ick gebruijcke gaeren ronde borstels ende pinselen, met oft sonder scherpen punt, anders oock soodaenijge platte pinseelen, die men gemeenlick oock wel kattentongen nomt. Geduurende het schilderen spoele ick mijne borstels ende pinselen eijgentlick nimmer wt in tarpentijn. Seeckerlick int begin gebruijcke ick slechs weijnijge verschillijge verwen; deshalven is dat wtspoelen nutteloos. Bemerckende dat die verwe aen den pinseel te veel is, ick strijcke die overtollijge verwe af aen het bacxken waer in ick mijn pinseel schoon maecke ofte aen eenen glaesen pot. Naedemael wrijve ick tpinseel drooge met eenen linnen douck. Loopt den dag ten eijnde, dan reijnig ick die pinseelen met seepe ende spoelse wt in schoon stroomende waeter. Daer nae breng ickse in de oorspronkelicke gedaente ende laetse droogen, hetsij recht op staende met die hairen opwaert, hetsij plat leggende. Nu sijnse gereet voor den volgenden stap: het ophoogen met wit.

Les 3- Van het licht ende van het dootverwen

Weest weeder op niuw wellekom, waerde leerling.

Op den gegronden douck hebt gij begonnen met omber ende swart de schaeduwen in mindere ende meerdere te verdeelen. Schaeduwen in des menschen aengesicht, maer oock tusschen-tinten oft stercke schaeduwen int verschiet. Eijgentlick hebt gij nu alle schaeduwen op den gegronden douck aengeweesen, daer toe omber ende een weijnich swart gebruijckende. Wellichtelick schijnt dit werck u toe als of het met hout-koolen gemaeckt is, doch besiet het eens met een goet ooge; het is bevallich int aenschouwen! Het lichte ende het donckere bruijn twelck gij gebruijckt hebt, steeckt, tegen den achtergront, alree wel af; eenich onderscheijt tusschen dag ende schaeduw waerneemende, verstreckt tot aenmoediging. Alles past wonder wel bij malkander; in uwen tijt sullen meesters, mij gelijckende, dit tonale harmonie nommen.

Licht ende donckerte. Dat is hettghene uw schilderij sal doen leeven. Over deese saeck wil ick u van daege iet goets leeren. Tspeelen met licht ende donckerte – daer in ben ick als groote ende ervaeren Hollantsche meester seer bedreeven. Licht ende doncker steunen op elckanderen; sij maecken elckanderen sienbaer. Ick sal u dat wtleggen.

Toont een schilderij even soo veele lichte als donckere deelen, noch het licht noch het doncker loopen int ooge. Maer indien gij op eenen grooten, donckeren achtergront hier en daer een weijnich licht afmaelt, dan steeckt dat licht sonderlingen wel af.

Schoon al hout men mij voor een groot meester, ick ben oock een mensch van gelijcke beweegingen als gij. Het past mij te erkennen dat ick mijne maniere van schilderen met licht ende doncker voornaementlick hebbe ontleent van mijne voorgangers, als Caravaggio in Italien. Aldaer spreecktmen – het is eenichsints mal – van chiaroscuro, in de Fransche tale clair-obscur geheeten. Een seer groote menichte van schilders vertrock selfs naer Italien om die meesters dien konst af te sien. Veeleer wil ick int schilderen self den tijt besteeden; aendachtelick de naetuer int leeven siende, wort ick genoegsaem heerlicke wtwerckingen van licht ende doncker gewaer.

Aengaende het schilderen, het is wichtich te weeten dat daer deckende ende doorsichtijge verwen sijn. Doorsichtijge verwen schijnen van u ‘te wijcken’ ende dus diepte op te wecken; dewijl ondoorsichtijge verwen tot u ‘genaecken’, sij toonen de voorwerpen als dichte bij. De eijgenschappen van elck der verwen hebbe ick mij in de practycque gewoont.

Weetende wat verwe gij gebruijckt, is dienstich om uwe schilderij schielicker met diepten te bekrachtijgen. Dewijl donckere schaeduwen sich doorgaens int verschiet bevinden, oordeele ick best die verwe daer seer dun ende sacht te weesen. Ick selven schilder een flaeuwe schaeduw enckel met een seer dun laegsken omber ende swart, ende ten hoochsten een weijnichje lijnsaet olij daer toe. De verwe seer dunnekens aengeset sijnde, maeckt dat de lichtere gront daer doorschijnt – ickmengele daer dus géén wit tusschen. Dun ende sacht met omber ende swart werckende, blijven niet alleen mijne donckere maer oock mijne flaeuwe schaeduwen doorsichtich. Ende soo een dun laegsken droogt daerenboven snelder. Gemackelick, niewaer? Doch een waeren Rembrandt kent noch hondert andere kneepen.

Nu is de tijt rijp geworden met ondoorsichtijge, deckende verwen te wercken – insonderheijt die lichte, gelijck wit ende geelen oocker. Bij mij is lootwit meest int gebruijck; het droogt wel, deckt wel, wort in Hollant gemaeckt; daerenboven is het beeter koop. Bij het koopen van wit dient gij voordachtich op te letten dat het geen – wat gij nomt – sinkwit is. Anders moogt gij wachten tot Sint Jutmus, eer die verwe droog is.

De volgende trap in het conterfeijten is om met witte verwe die deelen aen te wijsen die lichter moeten sijn dan de grontlaeg. Waenen de dingen hun licht ontfangen, bepaelt waer gij uw lichten set. Beschouwt wel ende opserveert aendachtichlick: schijnt het licht van de slinker hant in uw stuck, soo laet de volumens ter linker sij wt schaeduwen. Valt daerentegens het licht van de rechter hant, soo moet gij de dingen ofte de ommetrecken ter anderer sij wt schaeduwen laeten.

Doch niet op alles valt het licht in eenderleije maete. Neemt derhalven wel waer in welcke graet van licht gij de verlichte sijde eens voorwerps afmaelt. Ter plaetse een volume slechs een weijnich meer lichts ontfangt als den gegronden douck, daer set gij best dunnekens wit. Gaet dit evenwel over in een stuck ten waer het lichter is, gij sult hoe langs hoe meer uw stuck witten. Dit nomtmen het ophoogen met wit.Breede, dunne hoogingen schildert gij best met een groote pinseel ofte quast, dewijlge voor particulariteijten pinseelen gebruijckt die smalder ende dunner sijn.

Bij gevolg het ophoogen, schijnen de bijsonderheden die gij met meer wit schildert krachtijger af te steecken. Gelijck ick u reeds hebbe meedegedeelt: ondoorsichtijge, deckende verwen genaecken u! Half-doorsichtijge verwen verschaffen uw portraict volume.

De eijge vorm ende gedaente der voorwerpen ende ommetrecken afbeelden – daer inne behoort de hant van eenen konstenaer sich te toonen. Schildert gij ronde vormen gelijck een wange oft een kinne, het is gewichtichvloeijende ende sachte overgangen op den douck te tooveren. Nu heeft uw werck een algemeene gedaente. Dit hietmen modelleeren. Doch schildert gij kantijge voorwerpen, dan behoort gij de groote verschillen oft tegenheden tusschen licht ende doncker naeuwkeurichlick te onderscheijden. Konstenaers in uwen tijden nommen dit scherpere tooncontrasten. Flaeuwe overgangen sorgen voor eenpaericheijt, dewijl plotse overgangen uw werck leevendicheijt schencken. Die beijde gelijckaerdich sijnde: dat maeckt tweedrachtijge een-dracht!

Noch niet leevendig, meent gij? Dat stemme ick u toe: in deesen trap is uw portraict noch volkoomen sonder coleuren. Daer in sal ick spoedich verandering doen, maer nu wenden wij ons volkomelick tot de nootsakelicke eerste gront. Dit nommen we de dootverwe. Besiet eens het aengesicht uws portraict: dat gelijckt doch meer naer Maeg’re Heijn als naer eenen leevenden mensch. Het soude wel konnen weesen, dat gij hier en daer meent eene blaeuwichgrijsen coleur te sien. Besonderlick op die plaetsen waer gij slechs seer dunnekens een weijnichje wit op de donckere grontlaeg hebt geset. Gij moet dit wel onthouden, dewijl ick daer over naederhant verhandelen sal.

Niettemin hebben we met dit aengesicht, genoegsaem sonder coleur sijnde, alree het noodijge tot ons oogmerck bijgebracht. Welaen, het werck is wel geordijneert, het aengesichte heeft schoone proportien, ende ommetrecken in licht ende doncker hebt gij tot volumens gemaeckt – het is noch soo quaet niet! Int volgende sullen wij breeder onderrichtinge geeven van de coleuren!

Les 4 – Vant opschilderen met coleuren

Besie ick de stucken die ick als jonge kaerel maeckte, ende vergelijcke ick die met tconterfeijtsel mijns selfs als den apostel Paulus, dan remarqueere ick talleloose verschillen. Ick gebruijckte toen veel meer coleuren als heeden: vooreerst diende alles fel ende scharp te sijn, ende om soo te seggen wt den douck te ontspringen. Ick en verstont noch niet alle die subtijle secreten van tspel met licht ende donckerte. Door de wijse waerop ick de coleuren gebruijckte, quaemen die volumens ofte ommetrecken in mijne schilderij nog niet soo schoone voort, ende mijne schaeduwen toonden daer door juijst minder diepte.

Mijn vernuft behoefde noch eenijgen tijt om sijnen vollen was te krijgen, maer gelijck dat gewoontlick gaet bij groote geesten, ick leerde snel. Ende ick verhoope van u seeckerlicken tselfde; van daeg verklaere ick u hoe u coleur oft verwe ten bessten dient te gebruijcken. Siet dien armen siel op uwen gedootverwden douck nochmaels recht in sijne koude, doode oogen: heeden gaen wij hem verleevendigen!

Dat doen wij evidentelick met coleur. Sijt gij een waere leerling Rembrandts, dan sijn u niet veel verwen van noode. Ick gebruijck maer weijnich distincte verwen, ende die coleuren die ick useere, sijn alle vervaerdigt wt verw-stoffen die gij simpelick hier in Hollant en in die reste van Europa moogt vinden. Ick nomme u tot voorbeelt omber, dat wij meestens tot hieren gebruijckt hebben: dat komt wt Umbrië in Italiën. Weet gij dat die oversettinge vant Italiaensche woort ombra ‘schaeduwe’ is? Dien ick dan noch meerder te seggen?

Wilt u waerlick wercken als Van Rijn, schildert dan bij voorbeelt eens met tswart van gebrande beenderen, met gebranden omber oft bruijnen oocker. Ende vraegt uwen verwe-verkooper om u raeuwe groene omber te leeveren oft anders groene aerde (oock terra verde genaemt). Voorders: vermillioen oft licht root van calmijn (dats cadmium in uwen tijt meen ick), root van gestampten meekrappen, rooden oocker oft gebrande siënna (terra di Sienna), geelen oocker ende lootwit (ofte in steede daer van die verwe die gij titaanwit nomt). Eijgentlick sijn dit alle die verwen die ick ge-emploieert hebbe tot tconterfeijtsel mijns selfs in die figuere van den apostel Paulus. Wilt gij juweelen maelen ofte wilt gij tportraict eene goude glans geeven, neemt dan daer toe geele verwstoffen, doorluchtich lijckende op den douck geset. Ende wilt gij eenen met blaeuwe oogen ofte met eenen blaeuwen mantel schilderen, dan ist bevoorderlick daer toe indigo oft ultermarine te useeren.

Alvooren wij nu aenvangen met tgebruijck der differente verwen, soo geeve ick u, beste leerling, hier noch om niet eenen goeden raet, omme die verwen waer meede gij gaet wercken snelder te laeten droogen. Self neeme ick daer toe olij, gemengelt met een weijnichje loots. Het gelijckt eenichsints gewoone lijnsaet olij, maer mengelt gij daer een weijnich van door uwe verwen, dan droogense oock allemael snelder. Dit maeckt boven dien uwe coleuren oock doorsichtijger, wat u seecker somwijls wel noch te passe koomen ken. Maer gebruijckt het wel ter maete, anders verbrot gij de verwe ende wort sij u tot eene vetachtijge brij, waer de volgende laegen quaelick op sullen hechten.

Ick geloove dat een goet portraict beholpen is met verdrag ende met allencx te wercken. Daeromme willen wij voor die eerste laeg verws dunne, doorsichtijge coleuren gebruijcken. Die sullen wij soetelick over die dootverwe strijcken.

Besiet nu uwe gedootverwde onder-schilderinge eens wel. Siet gij tlicht dat door die doorsichtijge verwen voortkomt soodat die klaerder schijnen te weesen? Als gij met dieselvijge doorsichtijge coleuren over de donckere deelen van het aengesichte maelt, dan lijcken die nu juijst donckerder. Ondersouckt oock nochmaels de schikking, de formen ende de volumens. Allen sijn sij daer al. Daeromme moogt gij daer gemackelick vrij ende losselick over heenen strijcken, sonder dat daer iet verandert. Het meest dienstich daer toe is het om eerstens met eenen verckenshaire borstel hier en daer eenijge doorschijnende quacxkens verws te setten, ende om die vervolgelick seer dunne wt te strijcken ende in elckander te wrijven. Doet gij het goelick op deese maniere, dan sult ge sien dat het dootsche aengesichte dat u geduurich met holle oogen sat en bestaerde, eijndelicken een weijnichje coleur verkrijgt.

Weest nu niet beducht dat gij, soo doende, uwe dootverwe verbruijt. Soo lange uw verwen dun ende doorsichtich genoech sijn, hout gij die dootverwe vast. Maer begint gij terstont ende onmiddelick te wercken met dicke ende wel deckende verwe, dan can het seeckerlick gebeuren dat gij haer quijt wort.

Ick hebbe u geexpliceert dat van die olij verwe sommijge coleuren langsaemich droogen ende andere snelder, ende oock dat daer deckende ende doorsichtijge verwen sijn. Hebt gij wel acht gegeeven ende mijne goede raeden gevolgt, dan hebt ge in uwe dootverwe van maeger tot vet gewerckt, dats eerst met ras droogende dunne verwe ende daer naer met verwe die dick is ende dus traeg int droogen. Soo doen wij oock met coleur, ende soo gij daer een weijnichje olij met loot toedoet, dan sullen die coleuren niet alleen doorsichtijger sijn, maer sullen sij oock snelder droogen. Maer siet toe dat uwe dootverwe over al wel droog is, eer gij met coleuren gaet schilderen, want anders raeckt alles tot een brodde dooreen gemengelt oft koomen daer barsten inde verwe. In een droog, warm ende licht vertreck duijrt het droogen ontrent twe tot drie daegen. Met gedult bestendich overwint men het al, dats een out ende wijs woort beste leerling!

Wel aen … welcke coleuren hanteeren wij tot het aengesicht? Het is mij niet swaer, om te imagineeren hoe gij al werckende overweldigt wort door drift ende inbeeldinge, maer wilt voor allen uwe schilderij simpel beschicken. Voor de verwe van de huijt raede ick u, tot voorbeelt, gebrande siënna oft rooden oocker te employeeren. Maer wilt gij het aengesichte leevent maecken, gebruijckt dan meerdere coleuren. Daer toe dient gij nu noch niets op tpalet te temperen. Tot schaeduwen moogt gij groenen omber oft groene aerde gebruijcken, rontom die oogen eene geelachtijge verwe ende tot donckere hairen moogt gij een blaeuwijge coleur useeren. Het mach geen quaet om wat te experimenteeren, soo lange gij daer sorge voor draecht dat uw coleuren dunne blijven.

Tot uw eerste laege hebt ge alles, dats de donckere ende de lichte gedeelten, bedeckt met verwe die in meerdere oft mindere maete doorsichtich is. Daer ligt nu een coleurt waes over uw conterfeijtsel, ende daer door lijckt het moogelicks minder diepte te hebben, ofte lijcken de verschillen tusschen de deckende ende deurlichtijge coleuren minder sienbaer. Het ken selfs gebeuren dat gij door dat waes geen heldere tegenheijt meer siet tusschen licht ende donckerte, wijl toestellinge van die tegenheijt juijst twit was dat gij dreeft.

Vervolgen wij nu tot die tweede laege. Om die coleuren in uw stuck weer fel ende leevende te maecken, sal ick u eene maniere toonen, genaemt het opschilderen van coleuren. Hiertoe en volstaen die weijnijge puere verwen niet die gij tot noch gebruijckt hebt. Gij moet nu selve gaen mengelen op uw palet. De wel getemperde coleuren dientge in cleendere toetskens op den douck te setten. Hiertoe werckt gij best met een sacht pinseel, soo als een pinseel van runtshair, beeter niet met eenen harden quast. Oock aen die forme van uw pinseel oft quast ligt belanck. Met het ront marterhairen pinseel, die soo genaemde kattetonge, ken ick die verwen seer soetelick verdrijven, maer een smal, ront, runtshairen pinseel gebruijcke ick tot het maecken van streepkensgewijse overgangen; ende met een plat, recht pinseel set ick mijne streecken als waerent blocxkens. Trouwen, dat dun ende ront pinseel useere ick oock gaeren om voor-voets hier en daer met verwe al wat particulariteijten te teijckenen. Siet maer: tlijntjen van den mont, een neus-gat, den ommetreck der kinne … Maer int voornomde portraict mijns selfs oock tot de blaeden van tboeck, ofte tot het verfraeijde hantvat des dolcks.

Voelt u vrij ende ongebonden, versouckt die verwen die gij hebt. Neemt eens geen swart oft bruijn om een doncker gedeelte op te schilderen, maer eerder doncker-root oft misschien doncker-blaeuw. Set de coleuren op den douck naest elckanderen ende wrijft se dan hier en daer van niuws door elckander. Dus verkrijgt gij in de coleuren soetelick verdreeven overgangen, alsoock geschickte wisselinge.

Op dees selvij wijse handelt gij nu die lichte gedeelten. Eijgentlick is dat tselfde als dat gij voorens hebt gedaen, naemlick tmodelleeren, maer nu gebruijckt gij coleuren ende niet die tegenheijt tusschen licht ende donckerte. Vangt bij het opschilderen oock weer aen met donckere verwen, omdat die doorgaens doorsichtijger sijn. Vervolglick van dat donckere wt, werckt gij weeder toe naer het deckende licht, door uw verwen meer ende meer te temperen met deckent wit oft geel.

Beste leerling, ick moet het bekennen – ende ick seg het ront wt: dat en doe ick niet soo gaeuwe – ick bemercke dat gij vuuricheijt in mij ontsteeckt! Nu wij ons soo verspitsen tot de verwen ende derselver gebruijck, gevoele ickselve verniuwinge in mij. Die coleuren dient gij tot vrienden te schatten, sij sijn uw tooverachtijge hooftstoffe. In de hiernaer koomende lesse wille ick u een nu volgend secreet leeren om uw portraict te verleevendigen: het wercken met differente doorsichtijge laegen verws op elckander, in uwen tijt glaceeren genomt oft schilderen met glacis.

Les 5 – Vant glaceeren, dats van hoe doorsichtijge laegen verws te leggen op een drooge laege, en van die texture, dats van de differente wijsen waer op de laegen verws sich tastelick op den douck vertoonen.

Van daeg sult gij waerlicken een secreet des meesters wtvinden: dats van hoe doorsichtijge verw-laegen te leggen op eende drooge laeg en wat de wtwerckinge daer van sij. Dat nomt men glaceeren oft wercken met glacis. Dees wijs van wercken sal uw stuck rechtevoort verleevendigen. het Is van selfs klaer, dat het setten van coleur al veel wonder wtgerecht heeft, maer gelooft mij vrijelick: de wijse die ick u nu gae leeren, die doet de verwen waerentelick sparckelen.

Mijn beste leerling, hebt gij al gehoort van Frans Hals? Dien vrolicken quast wt Haerlem, die sooveele portraicten maeckte? Ick hoope het ende ick sal u hier oock iet wonderlicks vertellen: Frans schilderde sijn stucken af sonder verpoosen, dits sonder daer en tusschen sijn werck wat te laeten droogen. Deese maniere van wercken nommen wij nat opt nat, int Italiaensche alla prima. Selve hebbe ick tot het portraict mijns selfs als Paulus oock hier en daer nat opt nat geschildert, maer tot eenijge andere mijner conterfeijtsels hebbe ick noch eene andere maniere gebruijckt. Die maniere dats tvoornomde glaceeren, ende van daeg gaen we dus doende eene glacis setten.

Bij het glaceeren setten wij een doorsichtich laegsken verwe over eene drooge onder-laege. Die onder-laege ken coleurt sijn, maer het ken oock eene onder-schilderinge in de dootverwe sijn oft selfs alleene geschildert in graeuwe tinten, een soogenaemt graeuwken oft hettghene men laeter naert Fransche eene grisaille nommen sal. Sulck een doorsichtich laegsken verandert niets aen uwe origineele formen ende schikking, maer uwe coleuren … die sullen puerlick verleevendigen! De verwen verdonckeren een weijnich, maer daer is meer. Verwen die u eerst noch eenichsints als sijnde doof ende mat voor-quamen, die worden voller, sij verkrijgen hunne diepte ende vertoonen eenen leevenden glans. Den rijckdom ende eijgen aert der coleuren laet sich dus totaellick blijcken. Verwen soo als het root, het oranje ende geel die een soetelick gloedich gevoelen connen verwecken, schijnen dat nu noch meer te doen, maer oock coleuren koeler van aert lijckende, als tblaeuw, sij verkrijgen meerdere glansinge.

In mijne vorijge lesse hebtge tglaceeren al wat gepractiseert toen gij uwe eerste coleur-laege mengelde met eene stoffe om de verwe snelder te doen droogen (in uwen tijt sult gij dit soort van helpende stoffen mediums nommen – laet ick dat woort hier voortaen oock maer useeren). Van daeg gaet gij hier en daer sulck een glaceerings-medium gebruijcken. Tot tmaecken van sulck een medium moogt gij te wercke gaen op de maniere soo als ickt doe – ende ick geloove toch dat het dat is wat gij begeert. Selve verkiese ick daer toe gekookte lijn olij.

Siet wel toe dat uw medium niet al te doncker en sij, ofte dat het te langsaem droogt. Sommijge schilders die ick kenne, wercken met lijnsaet olij die door heeting tot een dicke, taeije stoffe geworden is (laeter wort dat door u standolie genomt), maer dat verwerpe ick: tdroogen van wasgoet in eene reegenbuije geschiet noch snelder.

Laet ick u oock leeren welcke coleuren goet dienen tot eene glaceeringe oft glacis. Olij verw, gemaeckt van troot van gestampten meekrappen, gebrande siënna, gebranden omber, doorluchtich geel ende ultermarine, is van sichselfs al seer doorsichtich. Door daer een weijnich mediums toe te doen, maeckt gij die verwe noch doorsichtijger. Soo drae gij het versouckt, sal u dat snellick klaer ende kenlick werden.

Het glaceeren luckt best op eene drooge onder-laeg. Set daer toe die doorsichtijge laegskens over-al waer gijt van noode acht; ende daer nae: wrijftse dunne wt. Neemt u een steeuwich quastken – bij voorbeelt een stijve quast van verckenshair oft een corthairig, plat pinseel dat toch een weijnich gebuijchsaem is, gelijck de kattetonge waer wij in de lessen 2 ende 4 al cortelick over spraecken. Met sulck eene kattetonge moogt gij de differente, neven malkander liggende glaceeringen soetelick in elckander verdrijven. Soo als ickt somwijlen doe, moogt gij tot die grootere vlacktens op den douck oock alles met uw vingeren oft selfs met uwe hantpalme wtstrijcken. Maer ick bidde u, doet dit niet te wilt, ymmers uw stuck moet wel een proeve der konst blijven!

Gelijck gij siet, ende gelijck ick al gesegt hebbe, tglaceeren verandert niets van de formen die al op den douck geset waeren. Maer siet toch d’wtwerckinge der coleuren! Dits de tooverye van eene glacis-laege. Groote vlacktens op uwen douck wtstrijckende moogt gij sorgen voor een grooter verbant tusschen de diversche deelen waer in gij het oppervlack van uw stuck gedeelt hebt. Dat verbant en gaet niet alleene de coleuren aen, maer oock de maete vant wercken met licht ende donckerte (oft met dag ende schaeduwe lijck wij schilders dat oock nommen).

Siet tot voorbeelt daer van eens naer tconterfeijtsel mijns selfs, noch een jongen kaerel van 20, 25 jaeren sijnde. Mijn aengesichte is bedeckt door de schaeduwe, gij moet gissen waer de oogen staen. Ge moogtse naeuwlicx sien, maer toch sijnse daer duijdelick aenweesent. Dats toch eene ganschelick bijsondere saecke, niet waer?

Maer luijstert nu wel, ick sal u hier een geheijmenisse eens Hollantschen meesters vertellen. Erinnert gij u noch hoe ick u hiervooren leerde over die dootverwe ende hoe u met het setten van een seer dun laegsken witte verwe op eenen donckeren achtergront, eene coleur meende te sien die daer eijgentlick niet en waer? Dits aldus te verklaeren: een seer dun half-doorsichtich streeckxen wit ken op een donckere pleck eenen blaeuwijgen schijn krijgen, denckt bij voorbeelt aen blaeuwen roock oft aen de verwe van bergen int verschiet. Met alderleij dergelijcke vernufte wtwerckingen (ende evidentelick oock dewijl ick de voorste mijner gildebroeders ben) gelucktet mij coleuren op den douck te setten die ick selfs niet gebruijckt en hebbe. Gij soude bij voorbeelt seeckerlick gelooven blaeuw te sien, terwijlen daer selfs niet één dropken blaeuwe verwe toe geuseert en is.

Hoe gij u deese wtkomst verkrijgen moogt? Dats door het effect van soogenaemde ‘troubele’ oft ‘flaeuwende’ vonden. Hierdoor ken ick – ende gij oock – recht tuijlen met het doorsicht ende de prospectiven. Set gij over eenich deel van taengesicht ofte vanden achtergront een flaeuwent, troubel waesken, dan lijckt dat deel plots wijder weg. Sommijge formen schildert gij gansch precis ende klaer, andere flaeuwer ofte troubeler, met uw vingeren daer over strijckende.

Kiest selven oft gij, schilder sijnde, tprecise werck prefereert voor tconterfeijten met wat wildere, groovere verw-streecken. Maer als gij eenen waerlicken leerling van mij sijn wilt, dan oordeel’ick dat gij bot geeven moet aen uwen aert, soo deese oock wel tot het wilde ende raeuwe neijgende is.

Self houwe ick daer of soo te schilderen datmen de enckele pinseel-streecken alle wel onderscheijden mach. Daer bij moogt gij sommijge gedeelten, gelijck taengesichte, fijnder ende met meerder particulariteijten opsetten. Dat aengaende, bekenne ick dat ick in mijne stucken beijde deese wijsen geern ende volop vereene, wataltijts een leevendich portraict voortbrengt. Ick gebruijcke somtijts selfs mijnen duijm tot pinseel.

Ja, hoochachtbare joffers ende eerentfeste heeren, tmeesterschap leijt hem in cleene saecken. Weet, ick en doe niets sonder reeden, niet int schilderen maer oock niet in de lessen die ick doe. Daeromme: moogt uw conterfeijtsel wterlick voor u eene wonderbaerlicken voordeelijge saecke werden, dan wille ick ten minstens een gedeelte van de winste bedingen!

Veel oeffeninge ende veel bevindinge, dats waer mee gij van selfs leert de dingen te doen soo alst hoort. Een waere meester en werckt geen dinck bij toeval, ende hij vertrouwt oock op sijne ingeevingen. Set op eene dunne laeg uw verwe eens hier en daer wat dicker ende siet dan wat dat brouwt. Is daer een gunstich effect? En souckt niet verder. Is de wtwerckinge misselick? Probeertet slechtelick nochmaels!

Les 6 – Van de toetskens ende van het voleijnden

Stae mij toe u iet te verhaelen over het meesterschap in de schilderkonst, hoochachtbare joffers ende eerentfeste heeren.Een fraeij portraict, soo hebbe ick u in de voorgaende lessen onderweesen, vervaerdigt gij trapswijse, gedult paerende met de noodijge konstijge vaerdicheden.We hebben aengevangen met de schets ende de dootverw; oock hebben we gesprooken van de formen ende de volumen.Wijders hebbe ick u eenijge kneepen meedegedeelt over de aenwijsing van licht ende doncker (dag ende schaeduw); gij sijt nu oock bedreeven int opschilderen met coleuren. In de vorijge lesse hebbe ick u de geheijmenissen van glacis geopenbaert alsoock de misterieuse konst der ‘troubele vonden’ ontdeckt.

Nu, int laetste van deese lessen belant sijnde, sullen wij noch spreecken van een enckel deel int voltoyen eens portraicts, hetwelck mijn pen luttel ken wtdrucken. Nu is daer niets meer aen over, als het wterste hoochsel ende diepsel in uw stuck te setten ende hetselve te voleijnden — ja, gij gaet een fraeij schilderij transformeeren in een waeren Rembrandt.Nu komt het aen op het gemoet ende de bijsonderheden. Besiet wat gij tot noch op den douck geset hebt, betrouwt op uw schilders-hant, ende stae mij toe noch eenmael uwen leijts-man te weesen.

Waer door mijn werck waerlick al de rest verre overtreft, is niet soo seere twelck ick maele, niet soo seere mijn bequaemheijt tot het verlichten ofte verdonckeren, maer insonderheijt de konstijge wijse waer op ick mijn pinseel voere ende de olij-verwe op den douck set. In de vorijge lesse hebbe ick alree van het verkrijgen van die texture verhandelt, dats van de wijse waer op de verw-laeg sich tastelick op den douck vertoont; gij moogt heugen dat ick mijne schilderijen op het vlacke niet nootsakelick glad begeer te sijn. Ick selven verkiese mijne verwe soo dick op den douck te setten dat daer reliëf ontstaet, ende sich wtsprongen ende hollicheden vormen. Dit nomtmen int Italiaensche impasto. Voor het schilderen van impasto hebt gij noodich eene taemelick dicke verwe, wel droogende. Deckende coleuren als omber-aerde alsoock geele ende roode oocker koomen hiertoe seer te pas, doch voornaementlick witte verwe is tot impasto wtermaeten gedienstich. Ick gebruijcke lootwit. Mengelt gij een weijnich tot pulver gestampt wit krijt hieronder, uwe verwe verkrijgt een grootere swaerte.

Nademael moogt gij die verwe met een tempermes oft een cleenen spatel gemacklick modelleeren ende boetseeren. Het impasto wel droog sijnde, moogt gij deselvijge noch met andere coleuren overschilderen.

Besiet eens tJoodsche Bruijtje, dit mijn vermaert schilderij. Ten eijnde dat Isaacs mouw met reliëf ende te meerder kracht moogt afsteecken, pleijsterde ick voor-eerst met verdickte witte ofte lichte geele verwe op eene seer donckere gront-laeg; nademael dat alles wel droog waer, overschilderde ick die mouw met eene doorsichtijge geele laeg. Siet gij de wonderbaere kracht van het impasto? Het siet ‘er wt als waere het gemaeckt van weesentlick goude brokade — als of ick alle goude draetkens één en één met de alderfijnste pinseel hebbe geschildert. Ick mach daer op geduurich de oogen hebben.

Verlangt gij andere gedeeltens uws portraicts daerentegen juijst glat ende met vloeijende verdrijvingen wt te beelden, sulx is niet onmoogelick. Hettghene gij van deese lessen sult moeten onthouden, is dat int aenwenden van menichvuldijge manieren van schilderen oprecht vermaeck ende vreugt gevonden wort. Oeffen u selven naerstich int afmaelen der ruwe én gladde deelen; schilder precis soowel als grof. Ofte kras met den steel uws pinseels fijne linien in die verwe, noch nat sijnde. Veel verscheijdenheijts doet eenen waeren Rembrandt leeven ende maeckt dat de menschen geduurich mijne portraicts aenschouwen, meijnende dat de afgebeelde persoonen henlieden aenkijken.

Wat hebt gij vorders noch waer te neemen int schilderen uws portraicts? Vergenoegt u selven niet te schielick met het reeds gemaeckte. Oversie, overwin ende ondersouck, of gij de schicking der coleuren wel waergenoomen hebt. Hoe onderscheijdentlicker de coleuren ende tinten sijn, hoe leevendijger ende krachtijger uw portraict sich vertoont. Bij voorbeelt, hebt gij op den douck eene donckere schaeduwe geplaetst, dewelcke wel wat specialer mach weesen, soo bedient u niet daedelick van donckerbruijne ofte swartachtijge verwe, maer versachtse eens met een weijnich root. Gevalt het u, vermengelt het root eens, bij voorbeelt, met groene aerde (dats terra verde) ofte met de anderen verwen op uw palet, welcke gij meijnt ten bessten te passen tot het geheel. Betrouwt u selven, mengelt lustich schoone coleuren ende plaetst deese in kleijne hoopkens op uw palet, elck een geschickt om de eijgene tinten der voorwerpen aen te wijsen. Twijfelt gij, soo hout het pinseel met die getemperde verwe ter plaetse op den douck, waer die tint uws dunckens wensschelick sij. Immers, de naetuer ende de kracht der verwen oordeelt men gevougelickst, indienmen se ter bestemder plaetse aenschouwt. De gemengelde oft getemperde verwen op den douck geset hebbende, moogt gij oock daer de verwen noch door malkander wrijven om uw doelwit te treffen, te weeten, het vernuftich aenwijsen van geringe, subtijle verschillen. Mishaegt u de coloreering ende schakeering uws wercks, sijt dan niet bevreest een te harde coleur, sterck afsteeckende, te verminderen door deselvijge ten deelen weeder weg te vaegen met uw paletmes, uw vinger ofte een doecxken. Schilderen is somtijts naementlick juijst oock het weg haelen der verwe.

Cort om, leerling: vorsche naeuwkeurich de naetuer ende aert der coleuren wt, oock wanneer een deel des stucks wt witte, lichte ofte swacke coleuren bestaet. Besiet voor al eens het aengesicht. Vleeschachtich coloreeren vereijscht lichte ende sachte verwen, gelijck terra di sienna, oocker, vermillioen ende geel. Tempert elk deeser verwen op uw palet eens met wit, ende daer nae met een gering deel donckere verwen. Als bij voorbeelt met swart, groene omber, bruijne oocker ende gebrande omber. Dus doende sult gij soo veel verscheijde coleuren konnen gebruijcken, als gij soude begeeren, waerde leerling. Als nu moogt gij de bijsondere driften uws gemoets volgen. Onderwijl meijnt gij misschien de wijt-vermaerden Rembrandt selven te sijn. Doch laet de waensucht nooit uw hert bekruijpen. Het is immers, trots en bot, sottelick met ider spot. Uw portraict voleijndende, staet u selven toe uwen adem te verhaelen, staet af van uw stuck ende laet oock tgeheel genoegsaem droogen.

Uw schilderij ter sijden geleijt hebbende, sult gij seeckerlick bemercken dat sommijge particulariteijten oft bijsonderheden beeter oft fraeier moogen wtgevoert werden. Hettghene uw portraict waerschijnlick ontbeert, is hier en daer een kleijn doch merckelick onderscheijt opdat het oog te meer op het geheel getrokken wort: een toetsken. Is d’achtergront uws doucks grootelicks licht? Neemt eens een andere manier aen dan gij geleert hebt ende geeft hier en daer toetskens met omber ofte swart. Bevintge dat een oog te seer van licht berooft is, soo wijs dan kleijne toetskens met een lichte verwe aen, ten eijnde dat het oog schittere. In uwen tijt nomtmen dat een glimlicht. Besiet het eens wel. Plots schijnt het portraict self u te aenschouwen. Het lééft!

Merckt hier wel aen dat toetskens alleenlick eene groote bevallicheijt veroorsaecken, indien gij daer spaersaem meede sijt. Eén enckele root bloemken int groene gras steeckt wonderlick wel af. Doch een menichte van roode bloemkens int gras is een veld met clapperroosen. Seeckerlick bevallich, doch niet het selfde …

Gij schilderleerling, waerde aenkoomende konstenaer. In ses lessen hebbe ick versocht u iet te onderwijsen over de manieren van schilderen ende over het licht van den vermaerden Rembrandt van Rijn, een eenvoudijge soon eens moolenaers, die opklom tot op den alderhoochsten top. Wellichtelick begeert gij te weeten of uw eijgen portraict nu voltooyt sij? Laet mij daer over het volgende aenmercken: hebt gij mijn trant met groote naersticheijt naegevolgt, soo hebt gij de eerste beginselen der konst onder de knie. Daer nae ist noodich dat gij door geduurijge oeffening alle sonderlicke trappen in eene naetuerlicke saemenvouging leert aenwenden. Soo segge ick: ’Maeckt u selven meester door gestaedijge oeffening’. Soon eens noestich arbeijdenden moolenaers sijnde, weet ick naementlick oock dat waere glorij, eer ende lof u niet licht sullen aenwaeien. Vraegt gij mij ongeveijnst of gij een even soo goede handeling des pinseels sult bekoomen als Rembrandt — hier op antwoorde ick dat gij u sulx dwaes inbeelde. Want Rembrandts gelijcke is in de waereld nooit gesien!